1. Raqobat haqida tushuncha

Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur. Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‘rtta shakli alohida ajratilib ko‘rsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat, monopoliya va oligopoliyadir. Erkin raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda ko‘p sonli korxonalar mavjud bo‘ladi. Yuqori darajada tashkil qilingan bozorda ko‘plab sotuvchilar o‘zlarining mahsulotlarini taklif qiladilar. Sof monopoliyada tarmoq bitta firmadan iborat bo‘lishi sababli, u mavjud mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va yakkahukmronlik shakllanadi. Monopoliya sharoitida firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga oshiradi. Buning sababi oddiy. U mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va demak, taklifning umumiy hajmi ustidan nazorat qiladi.

Monopolistik raqobat o‘z ichiga ham monopoliya, ham raqobat unsurlarini oladi. Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning o‘nlab ishlab chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqarish hajmiga erishish borasida raqobatlashadilar. Biroq, ayni paytda, har bir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotini tabaqalashtirish, ya'ni shu turdagi boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati (sifat darajasi, shakli, qadoqlanishi, sotish sharoitlari va h.k.) bo‘yicha farqlantirish orqali uning monopol ishlab chiqaruvchisiga aylanadi. Oligopoliya – tarmoqda u qadar ko‘p bo‘lmagan korxonalarning mavjud bo‘lishi va hukmronlik qilishidir. Bu oligopoliyaning eng muhim belgisidir. Qaysi tovarlar va xizmatlar bozorida nisbatan kam sonli ishlab chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu tarmoq oligopolistik tarmoq hisoblanadi. Oligopolistik tarmoq bir xil yoki tabaqalashgan mahsulot ishlab chiqarishi mumkin. Ko‘pchilik sanoat mahsulotlari: po‘lat, mis, alyuminiy, qo‘rg‘oshin, temir va shu kabilar - fizik ma'noda bir turdagi mahsulotlar hisoblanadi va oligopoliya sharoitida ishlab chiqariladi. Iste'molchilik tovarlari: avtomobillar, yuvish vositalari, sigaretlar, maishiy elektr buyumlari va shu kabilarni ishlab chiqaruvchi tarmoqlar tabaqalashagan oligopoliya hisoblanadi.

Mamlakat raqobat ustunligining determinantlari va ularning xususiyatlari va mazmuniga quyidagilar kiradi: Omillar shartlari, ya'ni ushbu tarmoqda raqobat uchun zarur bo‘lgan konkret omillar (aytaylik, ma'lum ixtisoslikdagi malakali ishchi kuchi ѐki infrastruktura). Talab shartlari, ya'ni ushbu tarmoq taklif qilaѐtgan mahsulot ѐki xizmatga ichki bozorda talab qanday? Bir turdagi (related) va qo‘llab-quvvatlovchi tarmoqlar, ya'ni xalqaro bozorda raqobatbardosh bir turdagi ѐki ta'minlovchi tarmoqlarning mamlakatda bor ѐki yo‘qligi. Firmaning strategiyasi, uning tuzilishi va raqobatchilar, ya'ni mamlakatda firmalar qanday yaratilishi va boshqarilishi hamda ichki bozordagi raqobatning xususiyati qanday bo‘lishini belgilab beruvchi sharoitlarning qandayligi.
Raqobatbardoshlik - bu xo'jalik yurituvchi sub'ektning o'z oldiga qo'ygan maqsadlariga erishish uchun o'z afzalliklaridan foydalangan holda raqobatchilardan oldinga o'tish qobiliyatidir.
Ta'rif
Ushbu kontseptsiya samaradorlikni baholashda qo'llanilishi mumkin bo'lgan ajralmas xususiyatlardan biridir iqtisodiy faoliyat tadbirkorlik sohasi vakillari. Boshqacha qilib aytganda, raqobatbardoshlik sub'ektning raqobatga dosh bera olish qobiliyatidir.
"Raqobatbardoshlik" tushunchasiga yondashuvlar
Tematik iqtisodiy adabiyotlarda ushbu kontseptsiyani aniqlashga turli xil yondashuvlarni topish mumkin:
Tadqiqot maqsadlarining xususiyatlarini hisobga olish va u yoki bu muallifni raqobatbardoshlikning o'ziga xos tomoniga e'tibor qaratishga olib kelishi mumkin bo'lgan vazifani qo'yish nuqtai nazaridan;
Raqobat predmetini (tovar yoki xizmatlar), sub'ektlarni (korxonalar, tashkilotlar, ishlab chiqarishlar yoki) tanlashga olib keladigan tadqiqot predmetining o'zini tanlash xususiyatlarini tahlil qilish natijasida milliy iqtisodiyot umuman davlat) va boshqalar.
Asosiy turlari
Quyidagi darajadagi raqobat mavjud:
Sanoat;
Hudud;
Korxonalar;
mahsulotlar.
Mamlakat miqyosida raqobatbardoshlik - bu davlatning jahon bozori talablariga javob beradigan, resurslarni ko'paytirish uchun shart-sharoit yaratadigan, odamlarning hayot sifati va yalpi ichki mahsulotning barqaror o'sishini ta'minlaydigan shunday tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish qobiliyatidir.
Mintaqaviy raqobatbardoshlik - shunga o'xshash shakllanish, lekin ichida bu holat barcha tushunchalar mintaqaviy darajada va YaIM o'rniga berilgan gaplashamiz YaHMning o'sish sur'ati haqida.
Tashkilotning raqobatbardoshligini hisobga olgan holda shuni ta'kidlash kerakki, bular ko'pincha qattiq raqobat sharoitida tadbirkorlik sub'ektining o'z maqsadlariga erishish imkoniyatlaridir. Bunday holda, ishlab chiqarish jarayonida iste'molchilarning ehtiyojlarini qondirish va bozordagi analoglardan ma'lum afzalliklarga ega bo'lgan tovarlarni taklif qilish haqida ham gapirish mumkin.
Tashkilotning raqobatbardoshligi iste'molchilar uchun jozibador mahsulotlarni yaratishga imkon beradigan potentsial, tashqi ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy omillar bilan belgilanishi mumkin bo'lgan korxonaning barcha asosiy xususiyatlarining kombinatsiyasi sifatida ko'rib chiqilishi kerak.
Va nihoyat, mahsulotning raqobatbardoshligi uning sifati va narxi, shuningdek, iste'molchi reytinglari tufayli xaridorlarni boshqa mahsulotlarga nisbatan jozibador bo'lish qobiliyatidir.
Raqobatbardoshlik omillari
Zamonaviy bozor iqtisodiyotida qandaydir muvaffaqiyatlarga erishish uchun raqobatbardoshlikka ta'sir qiluvchi turli omillardan samarali foydalanish kerak, xususan:
Raqib kompaniyalarning aloqa siyosati;
Yangi mahsulotlarni ishlab chiqish va savdo markalari va belgilarini belgilash;
Tovarlarni qadoqlashning jozibadorligi va sifati;
Raqobatchi firmalarning xizmat ko'rsatish siyosatining samaradorligi va tashkil etilishi;
Raqiblardan mahsulot sotishni tashkil etish va uning asosiy ko'rsatkichlari;
Bozorda o'xshash korxonalardan tovarlar harakati uchun kanallarning ratsionalligi.
Boshqacha aytganda, raqobatbardoshlik omillari tadbirkorlik tuzilmalarining o'z mahsulotiga talab qilish, xaridorlar doirasini kengaytirish va ularning zamonaviy bozordagi ulushini oshirish uchun o'ziga xos kurashiga jalb qilingan ko'rsatkichlarni aks ettiradi.
Tashqi omillar
Raqobatbardoshlikni tahlil qilishda foydalanish mumkin bo'lgan turli xil biznes tuzilmalarining tadbirkorlik faoliyati samaradorligiga ta'sir qiluvchi omillarga quyidagilar kiradi:
Iqtisodiy usullarda (masalan, amortizatsiya va soliq siyosati, moliya-kredit va investitsiya siyosati, maqsadli dasturlar va bojxona siyosati) va ma'muriy-huquqiy usullarda (qonunchilik bazasiga muvofiq sertifikatlashtirish, standartlashtirish) ifodalangan davlat omillari;
Bozorning turi va hajmi, raqobatchilar, mehnat resurslari, mehnat bozori, daromad darajasi va tarmoq xususiyatlari bilan belgilanadigan bozor omillari;
Jamoat tashkilotlari shaklidagi ijtimoiy-siyosiy omillar, siyosiy barqarorlik, madaniy daraja va ijtimoiy mavqe.
Ichki omillar
Doimiy raqobatbardoshlikni baholash quyidagi ichki omillardan foydalanishi mumkin:
Korxonaning tashkiliy tuzilmasi (masalan, moliyaviy-iqtisodiy va ishlab chiqarish-texnologik salohiyat, shuningdek, moddiy-texnik ta'minot);
Korxonaning raqobatbardoshligini oshirish
Har qanday tadbirkorning muvaffaqiyati ichki muhit kabi muhim omilga ham bog'liq bo'lib, u bevosita tadbirkorning o'ziga ham, biznesni yuritish jarayonida uning malakasi, qat'iyati, irodasi, ko'nikma va qobiliyatiga ham bog'liqdir. Bunday holda, korxonaning raqobatbardoshligining oshishiga tadbirkorlarning o'zlari va ularning rahbarlari tomonidan ma'lum bir tadbirkorlik faoliyatini tartibga solish uchun mas'ul bo'lgan normativ hujjatlarga yoki tashkiliy-huquqiy hujjatlarga qat'iy rioya qilish ta'sir ko'rsatishini ta'kidlamaslik mumkin emas. va huquqiy shakl.
Raqobat afzalliklari
Bu ko'rsatkichlar tadbirkor faoliyatining tashkiliy, iqtisodiy va texnik va texnologik sohalarida foyda olish, yuqori rentabellik va sotish hajmining o'sishi shaklida namoyon bo'lishi mumkin. Raqobatbardoshlikni baholash zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda tayyor mahsulot tannarxini pasaytirish, bozorning ayrim segmentlaridan samarali foydalanish, shuningdek, uning o'zgarishlariga tez moslashish imkonini beradi.
Raqobat ustunliklarini guruhlashning muhim mezoni ularning namoyon bo'lish manbasining xarakterini belgilovchi asosiy shartdir. Ushbu xususiyatga ko'ra, bunday afzalliklarning quyidagi turlari ma'lum:
Iqtisodiy yo'naltirilganlik (bozor holati, davlat siyosati, talabga rag'batlantiruvchi ta'sir ko'rsatadigan bozor omillari, shuningdek, korxonaning moliyaviy resurslarini taqsimlash darajasi);
Imtiyozlar, subsidiyalar, subvensiyalar, bojxona qonunchiligi shaklida taqdim etiladigan huquqiy va tartibga soluvchi imtiyozlar;
Integratsiyada ifodalangan raqobatbardoshlikning tarkibiy xususiyati ishlab chiqarish jarayoni va tayyor mahsulotlarni sotish;
Ma'muriy tabiat, munitsipalitet tomonidan cheklovlarda namoyon bo'ladi va davlat hokimiyati litsenziyalar va patentlar, kvotalar va boshqalarni berishda;
Texnik va shaklidagi texnik xarakter texnologik xususiyatlar ishlab chiqarish.
Kompaniyaning raqobatbardoshligi omillari masalasiga an'anaviy yondashuv quyidagi xususiyatlarni tavsiflovchi parametrlarni tanlash bilan bog'liq:

• 
  kompaniyaning sifat xususiyatlari (ishlab chiqarishning texnologik darajasi, xodimlarning malakasi va boshqaruv sifati, mahsulot assortimenti va sifati, tarqatish kanallari va marketing samaradorligi, mavjudligi savdo belgisi va brend)
  
• 
  uning ishbilarmonlik muhitining xususiyatlari (talab hajmi va dinamikasi, raqobatning intensivligi, investitsion muhit, soliq tizimi va ma'muriy tartibga solish, moliyalashtirish manbalarining mavjudligi).
  

Ushbu parametrlar, shubhasiz, firmalarning raqobatbardoshligiga ta'sir qiladi va ularni tahlil qilishda hisobga olinishi kerak. Shu bilan birga, firma va atrof-muhit holatini tavsiflab, ular firmaning o'rganish qobiliyatini ta'minlaydigan kuchlarni aks ettirmaydi. Agar omillar masalasini firma tomonidan yangi bilimlarni yaratishga asoslangan raqobatbardoshlik nuqtai nazaridan ko'rib chiqsak, asosiy e'tiborni firmaning aynan shu qobiliyatini aks ettiruvchi parametrlarga qaratish kerak. Ushbu yondashuv bilan firmaning raqobatbardoshligi omillarining uchta guruhini ajratish kerak: mikro-, mezo- va makroiqtisodiy.
Mikroiqtisodiy omillar - bu kompaniyaning dinamik imkoniyatlarini shakllantiradigan yangi bilim va ko'nikmalarni shakllantirishni ta'minlaydigan kompaniya ichidagi xususiyatlar to'plami. Ushbu xususiyatlar orasida biz quyidagilarni ta'kidlaymiz.

•