1. Rejalashtirish asoslari va dasturi Xo’jalik yurituvchi subyekt byudjeti mohiyati va uni shakllantirish

Qo’shimcha quyidagi ma’lumotlar mavjud:

1. 
   Xo’jalik yurituvchi subyekt 12 000 p.b.da bank krediti olgan;
   
2. 
   Bank foizi 12 %, foiz har oyda to’lanadi;
   
3. 
   Kreditning 2000 p.b. kelgusi yilning fevral oyida to’lanishi lozim;
   
4. 
   Joriy yilning foyda solig’i summasi 4550 p.b. va u 15 martda to’lanishi lozim;
   
5. 
   Xodimlarning bir soatlik ish haqi miqdori 8.50 p.b. (har biriniki).
   

Pul tushumlari rejasi quyidagicha:

1. 
   sotish hajmining 60 foizi sotilganda kelib tushadi;
   
2. 
   30 foizi sotilgan oydan keyingi oy davomida kelib tushadi;
   
3. 
   10 foizi sotilgan oydan keyingi ikkinchi oy davomida kelib tushadi;
   
4. 
   materiallar to’lovi ular sotib olingan oyda to’lanadi;
   
5. 
   tijorat va boshqa barcha xarajatlar kelgusi oyda to’lanadi.
   

Pul mablag’larining kelgusi yil boshiga qoldig’i 13840 p.b.
Talab qilinadi:
Xo’jalik yurituvchi subyektning kelgusi yil 1-choragiga pul mablag’lari byudjetini tuzish lozim.
Yechimi:
Xo’jalik yurituvchi subyekt pul mablag’ining 1-chorakdagi oylar bo’yicha byudjeti

Ko’rsatkichlar nomi		Oylar		jami:
	yanvar	fevral	mart
Mablag’lar kirimi: mijozlarga taqdim etilgan schyotlar bo’yicha* Mablag’lar to’lovi: materiallar sotib olish uchun;	28000	2300	325000	83500
ish haqi harajatlari uchun; umumishlab chiqarish harajati uchun; tijorat harajatlari uchun; umumiy va ma’muriy boshqaruv harajatlariuchun; bank foizlari uchun; kreditning qaytarilishi uchun; foyda solig’i to’lovi uchun;	2500 6800 3500 5000 8000 120 - -	2500 6800 3000 4000 8000 120 2000	4000 6800 2500 4000 7000 100 4550	9000 20400 9000 13000 23000 340 2000 4550
Jami to’lovlar	25920	26420	28950	81290
Mablag’ning ko’payishi (kamayishi)	2080	(3420)	3550	2210
Boshlang’ich qoldiq	13840	15920	12500	13840
Oy oxiriga qoldiq	15920	12500	16050	16050

* - hisoblash izohi: - mijozlarga taqdim etilgan schyotlar bo’yicha tushadigan tushumlarning oylar bo’yicha hisob-kitobi:

Ko’rsatkichlar nomi		Oylar		Izoh
	yanvar	fevral	mart
Joriy oy - 60%	15000	12000	24000	yanvardagi 25000 dan
Oldingi oy - 30%	10500	7500	6000	dekabrdagi 35000 dan
Undan oldingi oy - 10%	2500	3500	2500	noyabrdagi 25000 dan
Jami:	28000	23000	32500

Asosiy jadvaldagi ma’lumotlarning hisob-kitobi

Ko’rsatkichlar nomi	Yanvar	Fevral	Mart
1. Material xarajatlari (xarid qilingan oyda to’lanadi)	2500	2500	4000
2. Ish haqi (5 ishchi x 60 x 8.50)	6800	6800	6800
3. Umumishlab chiqarish xarajatlari (kelgusi oyda to’lanadi)	3500	3000	2500
4. Tijorat xarajatlari (kelgusi oyda to’lanadi)	5000	4000	4000
5. Umumishlab chiqarish va ma’muriy boshqaruv xarajatlari (kelgusi oyda to’lanadi)	8000	8000	7000
6. Bank foizlari to’lovi yanvarda - 12000 dan 1 % fevralda - 12000 dan 1 % martda - 10000 dan 1 %	120	120	100
7. Kreditning qaytarilishi		2000
8. Soliq to’lovi			4550

Xulosa:
yanvardagi naqd pul qoldig’i - 15920; fevrldagi - 12500; martdagi - 16050.
Bu o’rtacha holat, ammo xo’jalik yurituvchi subyektning faoliyati uchun yuqori emas.

5. Sotish hajmini rejalashtirish muammolari

Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning (bajarilayotgan ish, ko’rsatilayotgan xizmat) sotuv byudjetini tayyorlash bosh byudjetni ishlab chiqish jarayonining boshlang’ich bosqichidir. Sotuv hajmi va uning tovar tuzilishi xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining umumiy xarakterini va darajasini belgilaydi.
Barcha xo’jalik yurituvchi subyektlarda sotuv byudjetini ishlab chiqish rejalashtirish jarayonining eng qiyin bosqichi hisoblanadi. Sotuv hajmi va shundan kelib chiqqan holda sotuvdan tushgan daromad nafaqat xo’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish imkoniyatlari, balki nazoratga olinmaydigan omillarning ta’siridagi real bozorda sotish imkoniyatlari bilan ham bog’liq. Sotuv byudjetini tuzishda e’tiborga olinishi lozim bo’lgan, lekin hisobga olinishida bemalol hisoblanishi mumkin bo’lgan omillar bilan bir qatorda, hisoblanishi mumkin bo’lmagan yoki alohida yondashuvni talab qiladigan omillar mavjud, Ulardan quyidagilarni alohida ko’rsatib o’tish mumkin:

• 
  bozorga shu xildagi mahsulotlar ishlab chiqaradigan raqobatchilar faoliyati;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi subyektning milliy va jahon bozordagi umumiy o’rni;
  
• 
  mahsulotlarni sotib oluvchi xaridorlar va xom ashyo hamda materiallarni yetkazib beruvchilarning muqimligi;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi subyekt imidjini ko’tarishga hamda mahsulot sotishni ta’minlashga qaratilgan reklamaning samarasi;
  
• 
  davriy, mavsumiy va boshqa tebranishlar;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarilgan mahsulot bahosini shakllantirish (belgilash) siyosati;
  
• 
  sotilayotgan mahsulotning rentabellik darajasi.
  

Sotuv byudjeti asosidagi baholarni aniqlashning ikkita asosiy usuli mavjud:

1. 
   Umumiqtisodiy shart-sharoitlar, bozor kon’yukturasi va ishlab chiqarish o’sishining egri chizig’ini matematik tahlil qilish asosida statistik istiqbolni belgilash.
   
2. 
   Xo’jalik yurituvchi subyekt sotishni tashkil etish bo’limi boshqaruvchilari va xodimlarining fikrlarini yig’ish orqali olingan ekspert xulosasi. Ayrim xo’jalik yurituvchi subyektlarda sotishni tashkil etish xodimlari tomonidan har bir mijozga sotilayotgan har bir mahsulot hisoblab chiqiladi. Boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlarda esa, butun mintaqadagi umumiy sotuvlar hajmini mintaqaviy boshqaruvchilar tomonidan hisoblanadi.
   

Bu usullarning har biri o’z ijobiy va salbiy jihatlariga ega. Amaliyotning ko’rsatishicha, ko’pgina yirik xo’jalik yurituvchi subyektlar bu usullarning ikkalasidan ham mos ravishda foydalanishadi. Ayrim xo’jalik yurituvchi subyektlar regressiv tahlil, mahsulot chiqarish xarajatlari va ekonometrik modellar kabi qiyin uslublardan foydalanish istiqbolni to’g’ri belgilashda qo’l kelmaydi degan nuqtai-nazarga egalar.


Shuning uchun hisobga olish qiyin bo’lgan, xo’jalik yurituvchi subyekt rahbarining shaxsiy ishbilarmonlik xususiyatidan kelib chiqadigan xulosasi ham bu yo’nalishda muhimdir
*- Bu ikki usul, albatta, bir qator yutuq va samaralar bilan birgalikda kamchiliklardan ham holi emas.