1-sanli lektsiya Tema: O`simlikler ekologiyasi tuwrali uliwma tu`sinikler. Rawajlaniw tariyxi, izertlew usillari

O`simlikler ekologiyasinin` qisqasha rawajlaniw tariyxi
O`simliklerdin` o`siwine ha`m rawajlaniwina sirtqi ortaliqtin` ta`siri haqqinda mag`liwmatlar a`yyemgi zamanlardan ma`lim bolg`an.
O`simliklerdin` jasaw jag`dayina qatnasi tuwrali eramizg`a shekemgi bolg`an euw-wui jillarda Teofrast ha`m jan`a eramizdin` 23-79 jillarinda u`lken Plin aytip o`tken edi. Teofrast Aleksandr Makedonskiydin` saparina qosilip ha`r qiyli ellerdin` topiraq ha`m klimatinin` O`simliklerge ta`sirin salistirip ha`m jazip shig`iwg`a mu`mkinshilik tapti. Sonin` menen birge O`simliklerdin` klassifikatsiyasin islep shiqqan. XIII a`sirde Ulli Al`bert ekologiyaliq ma`selelerge toqtap O`simliklerdin` qisqi tinishliq da`wirinin` sebeplerin, olardin` awqatlaniw, topiraq jag`dayina, ku`nnin` issilig`ina baylanisli o`siwi ha`m rawajlaniwi tuwrali pikirin bayan etken. XYI-XYIII a`sirlerde ko`zge ko`ringen botaniklerden Chezal`pin, Turnefor, Djon Rey, K. Linney ha`m basqalardin` jumislarinda O`simlikler ekologiyasina tiyisli bir qansha mag`liwmatlardi ushiratiw mu`mkin. XYIII-XIX a`sirlerde oris ilimpazlari S.V. Krashennikov, I.Gmelin, P.S Pallaslar o`z jumislarinda bir qansha ekologiyaliq mag`liwmatlardi keltirgen. Akedemik I.I. Lepexin (1740-1802) ortasha
klimatliq, tropikaliq ha`m sho`l zonalarinin` landshaflarinin` O`simliklerine sipatlama bergen, olardin` tarqaliwinin`, klimatqa baylanislilig`in, sonday-aq biyik taw ha`m tundra o`simliklerinin` bir-birine uqsaslig`in ko`rsetip o`tken.
Agronom A.T.Bolotov (1738-1833) o`simliklerdin` ortaliqta ha`r qiyli formalarg`a o`zgeriwine u`lken diqqat awdaradi. Ilimde suw ha`m gumus penen awqatlaniw teoriyasinin` u`stemlik etken da`wirinde A.T. Bolotov o`simliklerdin` mineralliq awqatlaniwi haqqindag`i ilimdi jemisli rawajlandiradi.
XIX-a`sirdin` basinda A. Gumbol`dt (1769-1859) jerdin` joqarg`i qatlamindag`i O`simliklerdin` tirishilik formalari ha`m jaylasiwi klimatliq sharayatlarg`a baylanisli ekenin ko`rsetti. qiew-jili O.Dekandol` o`zinin` {O`simlikler fiziologiyasi} degen kitabinda o`simliklerdin` ortaliqqa ha`m sirtqi jag`dayg`a bolg`an ta`sirin sistemalastiradi. O`simliklerdin` ortaliq penen baylanisinin` teoriyaliq tiykarin awil xojalig`i ha`m tog`ay xojalig`i ushin qollaniwdi usinis etti.
O.Dekandol` O`simlikler fiziologiyasindag`i o`simlikler ha`m olardin` ortaliq penen bir-birine baylanisli bo`limin epirealogiya dep atadi.
Ch.Darvin O`simlikler ekologiyasinin` ilimiy rawajlaniwinda u`lken ta`sirin tiygizedi. Onin` isin dawam ettiriwshi oristin` botanikaliq geografiyasinin` tiykarin saliwshi bolg`an A.N. Beketovtin` (1825-1902) jumislari u`lken rol` oynaydi. Ol {O`simlikler geografiyasi} (1896) atli miynetlerinde o`simliklerdin` sirtqi jag`daylarg`a iykemlesiwi tu`sinigin qa`liplestiredi. Ol o`zinin` alip barg`an izertlewlerinin` tiykarinda o`simliklerdin` ekologiyaliq- fiziologiyaliq klassifikatsiyasin usindi. N.F.Lavakovskiy qiyi jili {Tamir formalarina bir qatar sirtqi jag`daydin` ta`siri} degen temada doktorliq dissertatsiyasin basip shig`ardi. Ol oris izertlewshilerinin` arasindag`i o`simliklerdin` ta`jriybelik ekologiyasi boyinsha birinshi miynet bolip esaplanadi. Sonnan keyin ol ha`r qiyli elementlerdin` ortaliqtag`i o`simliklerdin` rawajlaniw formasina ta`siri haqqinda jazilg`an bir neshe miynetlerin jariqqa shig`aradi. Usi jerde sirt ellerden shiqqan ekologiya jumisinin` avtori daniyali botanik Varmingtin` {O`simlikler geografiyasinin` ekologiyasi} (1907) atli jumisin aytip ketiw orinli.
Akademik B.A. Keller ekologiya iliminin` rawajlaniwina u`lken u`les qosti. Ol O`simliklerdi izertlewde birinshi bolip {ekologiyaliq qatarlar} atli usilin qollandi. Odan basqada qurg`aqshiliqqa ha`m shorg`a shidamli o`simlikler u`stinde alip barg`an izertlewlerinde fiziologiyaliq ha`m anatomiyaliq-morfologiyaliq usillarg`a su`yenedi ha`m olardi ken`nen rawajlandiradi. Ol ekologiyada, ayriqsha bag`dar bolg`an- {dinamikaliq ekologiyag`a} tiykar saladi. Bul bag`darda o`simliklerdin` ekologiyaliq tiplerin statikaliq (ha`reketsiz) jag`dayda emes, ol olardi ha`rekette u`yreniwdi usindi. Son`g`i jillari O`simlikler ekologiyasinin` rawajlaniwina ha`zirgi G`MA da G.F.Morozov, G.N.Visotskiy, A.P.Shennikov. G.I.Poplavskaya, V.N.Sukachev, P.A.Gekkel`, N.A.Maksimov, L.A.Ivanov, V.N.Lyubimenko, E.P.Korovin, ha`m t.b. o`zlerinin` aytarliqtay u`leslerin qosti. Keyingi on jilliqta derlik barliq ma`mleketlerde ekologiyaliq izertlewler ku`shli ha`wij alip rawajlanbaqta.
A`sirimizdin` 60-jillarinda tiykarg`i ma`seleler boyinsha ha`r tu`rli mektep ha`m bag`darlar ekologiyaliq pikirlerdin` birigiwi, tu`sinik ha`m terminlerdi ta`rtiplestiriwler unifikatsiyasi baslandi. 1968-jildan baslap, xaliq araliq biologiyaliq ha`m keyingi jillarda jan`a xaliq araliq {Insan ha`m biosfera} bag`darlama lari bug`an mu`mkinshilik beredi. Aqirg`i jigirma jillar ishinde jumis masshtabi o`sti, quramalasti - u`skeneler menen ta`miyinlengen jan`a ekologiya payda boldi. Ha`zir sanliq ekologiya (statistika, klassifikatsiya, ordinatsiya), ekosistema ekologiyasi (o`nimdarliq, awqatliq shinjiri), bioenergetika, modellestiriw, sistematikaliq analiz ha`m autekologiya, fiziologiyaliq ekologiya, tropikaliq ekologiya, adam ekologiyasi ha`m basqada bir qansha ekologiyanin` tu`rleri ma`lim bolip, ekologiyaliq du`zilisi tiykarinan uqsas jan`a ha`m eski paydalang`an usillardan o`zgeshelikke iye.