1-sanli lektsiya Tema: O`simlikler ekologiyasi tuwrali uliwma tu`sinikler. Rawajlaniw tariyxi, izertlew usillari

O`simliklerdin` sirtqi ortaliq penen o`z-ara qatnasi
Sirtqi ortaliq degende - biz sol tiri organizm ha`m onin` birlespesin qorshap turg`an barliq sirtqi faktorlardin` jiyindisinin` ta`sirin tu`sinemiz. Tiri organizmlerdin` sirtqi ortaliq penen bolg`an qatnaslari olar arasindag`i zat ha`m energiya almasiwlari O`simliklerdi yamasa organizmlerdi sol ba`rqulla o`zgerip turatug`in sirtqi ortaliq ta`sirine iykemlesiwine alip keledi. Usi qatnaslardi u`yreniw ekologiya iliminin` tiykarg`i waziypasi bolip esaplanadi.
Avstraliyali ekolog V.Larxerdin` (1978) pikiri boyinsha ekologiyanin` waziypasi bul organizmler ha`m faktorlar jasaw ortalig`i arasindag`i ko`p sanli o`z-ara baylanislardi ashiw, bul baylanislardin` quramalilig`i, olardin` o`zgeriwshen`ligin uliwmalastiriw ha`m su`wretlestiriw tu`sindiriwden ibarat dep ko`rsetedi. Qorshap turg`an O`simliklerdin` ortalig`i ko`plegen elementlerden turadi, solay bolsada olardin` ha`mmesi tiri organizmlerge birdey ta`sir etpeydi ha`m bir-birine usamag`an ha`r qiyli elementler ortalig`ina tiyisli boladi. Usidan kelip shig`ip A.P.Shennikov (1950) to`mendegilerdi bo`lip ko`rsetedi:
1) O`simliklerushin ju`da` za`ru`r bolg`an ekologiyaliq faktorlar (jaqtiliq, issiliq, suw, mineralliq aziq-awqat, duz, korbanat angidridi ha`m kislorod). Bularsiz o`simlikler o`sip rawajlana almaydi~ 2) O`simliklerdin` tirishiligine ju`da` za`ru`r bolmag`an, biraq, qandayda ta`sirin ko`rsetetug`in ekologiyaliq faktorlar: (tu`tin haliedag`i gazler, samal, hawanin` buziliwi, radioaktivlik ha`m t.b.)~ 3) o`simlikke ha`mme waqitta yamasa waqti-waqii menen pariqsiz ra`wishte qatnasta bolatug`in faktorlar (misali, atmosferadag`i inert gazler)~ faktorlardin` e shi toparina gaz ta`rizli azot tiyisli, jasil O`simlikler jasaytug`in ortaliqta ba`rqulla azot boladi, ol o`simliklerge ta`sir etpeydi yamasa ta`sir etkende de ol sezilmeytug`in da`rejede boladi. Degen menen ortaliqtin` ayirim elementleri geypara o`simlikler ushin dierli hesh qanday a`hmiyetke iye bolmag`ani menen b basqa tu`r o`simlikler ushin ju`da` za`ru`r boliwi mu`mkin.
Hawadag`i erkin azot sobiqli o`simlikler tamirinda tu`yneksheler payda etetug`in bakteriyalarg`a kerek. Sonin` menen birge gaz siyaqli azotlardi jasil suw otlari, aktinomitsetler ha`m basqa organizmlerdi o`zlerine o`zlestirip aladi. Ha`mmesi ushin erkin hawa azoti jasaw sharayati bolip tabiladi. Ayirim waqitlari ortaliqtin` bul elementinin` ayirmashilig`i joq, sebebi onin` O`simliklerge ta`siri ele u`yrenilmegen. Ja`nede molibden ha`m basqada o`simlikke kerek bolg`an mikroelementleri salistirmali tu`rde jaqing`a deyin belgisiz bolip keldi. Barlig`iq ekologiyaliq ta`sirlerdin` bir waqitta ta`sir etiwi, bul qatnaspaytug`in ju`da` quramali protses bolip, bul elede bolsa ha`r ta`repleme teren`irek u`yreniwlerdi ha`m da`liylewlerdi talap etedi. Ha`r qiyli o`simlik tu`rleri ha`r qiyli sirtqi jag`daydi talap etedi. Sonliqtanda jer betinde jasawshi O`simliklerden barliq ekologiyaliq jag`daylarda da o`se alatug`in ha`m a`wlad bere alatug`in birde bir o`simlik tu`ri joq. Ha`r bir tu`rdin` gu`llenip rawajlaniwi ushin tek g`ana belgili bir ortaliqtag`i temperatura, jaqtiliq, ig`alliq, topiraq jag`daylari ha`m t.b. faktorlar kerek boladi. Demek o`simlik yag`niy tiri organizm ha`r ta`repleme ta`sir etiwshi ekologiyaliq faktorlardin` ta`sirinde o`sip ha`m rawajlaniw mu`mkinshiligine iye boliw kerek. Bul jerde sonida yadtan shig`armawimiz kerek o`simliktin` o`zi de sirtqi ortaliqqa belgili ta`sirin tiygizetug`in faktor bolip esaplanadi. Usi ha`r qiyli ekologiyaliq faktorlardin` anaw yamasa minaw da`rejedegi ta`sirin ortaliqqa ha`m o`simlikke yamasa pu`tin biotsenozg`a ta`sirin u`yreniw ushin olardi sha`rtli tu`rde bo`lip qarawimiz kerek.
A`dette ekologiyaliq faktorlar abiotikaliq (organikaliq emes ortaliqtin` faktori yamasa ekotip payda etiwshi faktorlar) ha`m biotikaliq (organizmlerdin` bir-birine ha`m sirtqi ortaliqqa ta`siri yamasa biotip payda etiwshi faktorlar) bolip bo`linedi.
1. Abiotikaliq faktorlar: a) klimat faktori (jaqtiliq, temperatura, ig`alliq, jawin, qar, shiq, qiraw, topiraq ig`allig`i)~ b) topiraq faktori (topiraqtin` mexanikaliq qurami, fizikaliq qa`siyeti, ximiyaliq mikrobiologiyaliq qurami
ha`m t.b.)~ v) orografiyaliq yamasa topografiyaliq faktorlar jer u`sti tegisligi taw, rel`ef, tu`serlik jerdin` ten`iz betinen biyikligi ha`m t.b.
2. Biotikaliq faktorlar- u`lken w toparg`a bo`linedi:
q. fitogenlik- yamasa O`simlikler ta`siri: fitogenlik faktorida e ke bo`linedi: a) O`simliklerdin` bir-birine tikkeley bolg`an qatnaslari~ b) bir joqari da`rejeli o`simlik penen bir to`men da`rejeli o`simliktin` tikkeley emes, ekinshi bir araliq organizmleri~ v) o`simlik jasap turg`an ortaliqtin` ximiyaliq ha`m fizikaliq qa`siyetleri o`zgeriwlerinin` na`tiyjesinde ju`zege keletug`in qosimsha transbiotikaliq ta`sirler. w. Zoogenlik faktorlar- bunda ha`r qiyli haywanlardin` o`simlikke ta`siri ha`m sol haywanlardin` ortaliqti o`zgertiwge bolg`an ta`siri.
3. Antropogenlik faktorlar - bul adamlardin` o`simlikke ha`m uliwma sirtqi ortaliqqa ta`siri. Usi joqardag`i atap o`tilgen ekologiyaliq faktorlardan basqa da bir qansha faktorlar o`simliktin` o`siwine ta`sirin tiygizedi. Olardan ion ta`sirindegi nurlar atmosferadag`i elektr zaryadlari, jerdin` tartiliw ku`shi (magnit maydani) ha`m t.b. Sirtqi ortaliq o`simlik ushin og`ada za`ru`r, sebebi o`simlik o`zinin` o`sip rawajlaniw ha`m tirishiligi ushin kerek bolg`an barliq zatlardi sol o`zi jasap turg`an ortaliqtan aladi. O`simliklerha`r qiyli birikpelerdi sirtqi ortaliqtan qabil etip aladi ha`m oni o`zine sin`diredi. O`simliklerha`m ortaliq arasinda ba`rqulla zat ha`m energiya almasiwi o`tedi. Bulardan basqa da o`simliktin` ha`r qiyli organlari, toqimalari ha`m kletkalri arasinda da ba`rqulla u`zliksiz energiya ha`m zat almasiw protsesleri o`tedi. Usinday zat almasiw protsesinin` toqtawi organizmnin` yamasa o`simliklerdin` o`siwine alip keledi. Solay etip o`simliktin` o`sip rawajlaniwi sol ortaliqta tutqan orni (az yamasa ko`pligi)- bul sirtqi ortaliqtin` du`zilisine ha`m qa`siyetlerine tikkeley baylanisli boladi. Biraq o`simliktin` o`zi de sol ortaliqqa o`zinin` u`lken ta`sirin tiygizedi. Misali fitosintez waqtinda kislorod bo`lip shig`aradi, dem aliwda karbonat angidrid gazi, al puwlaniw waqtinda suw parlarin, efir maylarin ha`m t.b. zatlardi bo`lip shig`aradi. O`simliklero`zinin` tirishilik da`wirinde topiraqtin` to`mengi analiq qatlamlarina tamirlari o`sip, olardi jumsartadi ha`m o`lgen qurg`aq shaqalari, tu`birshikleri ja`ne topiraqqa qosilip topiraqti aziqliq zatlar menen bayitadi.
Tog`ayliq ha`m bir tutas o`simlik komplekslerin jag`iw yamasa joq etiw bul sol jerdegi salistirmali tu`rdegi qa`liplesken ten` salmaqliliqti, sol ortaliqtin` qa`siyetlerinin` joyiliwina alip keledi. Jasil o`simlikler bul ortanin` suw rejimine ta`sir jasaydi, yag`niy transpiratsiya protsesinde ko`plegen suw puwlari japiraq plastinkalari arqali puwlanip salqinliqti saqlaydi. Al, tog`aylardi kesiw- bul klimat ha`m topiraq jag`daylarinin` keskin o`zgeriwine alip keledi. Sol sebepli temperatura ko`teriledi, hawanin` salistirmali ig`allig`i to`menleydi shan` tozan`lari ko`terilip topiraq erroziyag`a ushiraydi. Bul protseslerdin` barlig`i o`simlikke o`zinin` ta`sirin tiygizedi ha`m o`simliktin` ortaliqqa iykemlesiwine alip keledi.
Haywanlar sirtqi qolaysiz ortaliqtan qashiw yamasa migratsiya jol menen qutilsa, O`simliklerde o`z tirishiligin saqlap qaliw ushin ko`p g`ana beyimlesiw belgileri payda boladi. Misali: sho`lde o`siwshi efemerlerdin` jer u`sti bo`limi tek erte ba`ha`rde topiraqta ig`alliq jeterli waqitlarda g`ana qisqa waqitta o`sip rawajlanadi. Al, jazda issiliq temperaturasi artiwi menen olardin` jer u`sti suw puwlandiriwshi organlari quwray baslaydi. Jaqtiliqti su`yiwshi ag`ash deneli o`simlikler, sayada o`siwshilerge qarag`anda tez o`sedi ha`m o`siw konusin jaqtili yarusqa shig`aradi, olar ushin kerek bolmag`an sayadan qutiladi. Bunnan basqada suwiqqa, qurg`aqqa ha`m jazg`i issiliqqa o`simliklerdin` shidamlilig`in arttiriwshi, qorg`awshi zatlardi-O`simlikler o`zlerinin` kletka shirelerinde toplaydi ha`m saqlaydi.
Ayrim ilimpazlar (Gorishina 1979) ortaliqqa beyimlesiwde fiziologiyaliq ha`m ximiyaliq protsesten basqa O`simliklerdin` sirtqa ortaliqqa beyimlesiwinde biologiyaliq ha`m morfologiyaliq beyimlesiw belgileri de bar dep esaplaydi. Bul biologiyaliq-belgilerge shan`landiriwdi, tuqimnin` o`nimdarlig`inin` artiwin, vegetativ ko`beyiwi, tuqim ha`m shan`larinin` tarqaliwin, jasaw rejimlerin kirgizedi. Al, morfologiyaliq- belgilerge O`simliklerdin` ko`lemlerin, organlardan yamasa bir kletkaliq du`zilisten, toqimalardan tap organlarg`a, bir tutas organizmlerge bolg`an o`zgerislerdi ko`rsetedi. Biraq bunday etip bo`liw sha`rt emes.
Sebebi o`simliktegi fiziologiyaliq ha`m bioximiyaliq o`zgerisler o`simliktin` o`siwine, forma ha`m ko`lemlerinin` o`zgeriwine alip keledi.
Solay etip, biologiyaliq beyimlesiw bir tutas ken` beyimlesiw belgilerin o`z ishine qamtiydi.

Ekologiyaliq faktorlardin` o`simlikke ta`sirinin` sxemasi

Ekologiyaliq faktorlar tiri organizmge ha`r qiyli ta`sir etedi. Bir faktor-ku`shli ta`sir etiwshi yamasa aniqlawshi bolsa, ekinshi bir faktor ekinshi da`rejeli janapayshi bolip, onin` ta`siri birinshige qarag`anda aziraq boladi. Ayirim faktorlar tek belgili bir da`wirde ta`sir etse, al birewleri ha`mme waqit o`simlikke o`mir boyi ta`sirin tiygizip otiradi. Sonday bolsada ekologiyaliq faktorlardin` ta`sirinin` uliwma sxemasin du`ziwimizge boladi.Ekologiyaliq faktorlardin` o`simlikke ta`sir etiwdin` kordinalliq noqtalari (q-sxema). Bul sxemadan abstsitsa (gorizontal`) sizig`i boyinsha ha`r qiyli faktorla rdin` temperatura, jaqtiliq, ig`alliq tag`i basqa jaylastirilg`an al kordinat (vertikal`) sizig`i arqali puwlaniw, fotosintez, o`siw, o`simliktin` o`siwi, japiraq ko`lemleri, boyi tu`rlerdin` belgili maydanda tarqaliwin, sanin ha`m t.b. ko`riwge boladi.
Ekologiyaliq faktorlardin` ta`sir etiw shegaralari (yag`niy oblast` tolerantnost`) minimum ha`m maksimum noqtalarinan belgilengen.Bunda o`simlik ushin en` jaqsi, en` qolayli jag`day o p t i m u m noqtasi belgilengen. Bul optimum zona ko`binese {komport zonasi} dep atalip onin` optimal ta`sirin tabiw ju`da` qiyin. Minimum, optimum ha`m maksimum noktalari organizmnin` sol faktorg`a ta`sirin belgileytug`in e koordinalliq noqtani quraydi. Iymek siziqtin` to`mengi zonalari o`simlik yamasa organizmnin` ha`lsirew jag`daylarin ko`rsetip bunda sol faktor jetispey yamasa ju`da` ziyat bolg`an jag`daydi bildiredi ha`m bul zona - p e s s i m u m zona delinedi. Shegeralang`an noqtalardin` tu`binde faktorliq subletal`liq mug`dari jatadi. Ol shegeralang`an noqtalardan to`mende yag`niy tolerantliq zonadan tisqarida letal`liq zona boladi. Sheklewshi faktor- egerde o`simliktin` o`sip rawajlaniwin belgilewshi faktorlardan birewi jetkiliksiz, yag`niy pessimal`niy a`hmiyette bolsa onda ol basqa faktorlardin` ta`sirin shegeralaydi. Bul ha`diyse basqa faktorlardin` qanday jetkilikli boliwina qaramastan o`simliktin` o`siwine alip keledi. Bul zakon sheklewshi faktor delinip, bul Yu.Libix ta`repinen qir0 jil aq agroximiya iliminde da`lillengen.

Qadag`alaw ushin sorawlar
1. Sirtqi ortaliq degen ne?
2. Organizmler ushin kerekli faktorlar degende ne tu`sinesiz?
3. Ekologiyaliq faktorlar degen ne?
4. Abiotikaliq faktorlar degen ne?
5. Biotikaliq faktor degen ne?
6. Antropogenlik faktor degen ne?
7. O`simliklerekologiyasi ne haqqindag`i ilim?
8. O`simliklerekologiyasinin` rawajlaniw tariyxi degende ne tu`sinesiz?
9. O`simliklerekologiyasi pa`ninin` rawajlaniwina ules qosqan “MDA ilimpazlarinan kimlerdi bilesiz?
10. O`simliklerekologiyasi basqa pa`nler menen qalay baylanisqan?