7-тema. Qospa sózler hám kómekshi olardiń jazılıwı Joba

7-тema. Qospa sózler hám kómekshi olardiń jazılıwı


Joba:

1. 
   Sózlerdiń qosılıp jazılıwı
   
2. 
   Sózlerdiń bólek jazılıwı
   
3. 
   Defis arqalı jazılıwı
   

Tayanısh sózler – birikken sóz, birikpegen sóz, jup sóz, kómekshi sóz.


Sózlerdiń qosılıp jazılıwı. eki sózden quralǵan qospa sózlerdiń birewi óz aldına bólek turǵanda hesh qanday máni ańlatpasa yamasa fonetikalıq ózgeriske ushırasa, olar qosılıp jazıladı: belbew, qarabaraq, búgin, bıltır, bilezik, t.b.
Eki yamasa onnan da kóp sózlerden dúzilgen adam atları qosılıp jazıladı: Ulbosın, Mámbetkerim, Qudaybergen, Aqsúngúl, Bekbosın, t.b.
Eki yamasa onnan da kóp sózlerden dúzilgen awıl, qala, jer, dárya, kól, ózek, arna atları, aspan deneleriniń atamaları bas háripten baslanıp qosılıp jazıladı: Qaraoy, Xalqabad, Qońırat, Qaraózek, Ellikqala, Barsakelmes, Jetiqaraqshı, Temirqazıq, t.b.
Eki yamasa onnan da kóp sózlerden dúzilip bir túsinikti bildiretuǵın haywanlardıń, jánliklerdiń, balıqlardıń, ósimliklerdiń túrlerin bildiretuǵın ǵalabalıq qospa atamalar qosılıp jazıladı: jolbarıs, tasbaqa, qurbaqa, t.b.
Sózlerdiń tákirarlanıwı arqalı jasalǵan qospa sózler qosılıp jazıladı: saqsaq, shekshek, gúmgúm, t.b.
Basqa tillerden ózlestirilgen yamasa awdarma jasaw jolı menen ózlesken qospa sózler qosılıp jazıladı: videokamera, fotosúwret, ximtexnologiya, jerjúzlik, aralboyı, t.b.
Hár, hesh, gey, álle, bir sıyaqlı sózler ózinen soń kelgen almasıqlar, ráwishler menen qosılıp jazıladı: hárkim, hárbir, állenebir, állekim, birtalay, báribir, t.b.
Qısqarǵan sózlerdiń barlıq túrleri hám olarǵa jalǵanatuǵın qosımtalar qosılıp jazıladı: NMPİ, QMU, AQShqa, Pedinstituttıń, t.b. Al kóp komponentli ayırım qısqarǵan sózler máni úylesimine qaray bólek jazıladı: ÓR İA QB (Wózbekstan Respublikası İlimler Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan Bólimi), t.b.
Sózlerdiń bólek jazılıwı. Eki yamasa onnan da kóp sózlerden quralıp, bir túsinikti yamasa bir zattıń atın bildiretuǵın qospa sózlerdiń sıńarları óz mánilerin joǵaltpaǵan bolsa, onday qospa sózler bólek jazıladı: Aral teńizi, orta Aziya, temir jol, Jer orta teńizi, Qaraqalpaqstan Respublikası, İlimler Akademiyası, Oliy Majlis, t.b.
Eki atlıq yamasa eki kelbetliktiń, kelbetlik penen atlıqtıń qatar keliwinen dúzilip, bir máni ańlatatuǵın qospa kelbetlikler bólek jazıladı: qara saqallı, uzın boylı t.b.
Qospa sanlıqlar, sanlıq penen kelbetliktiń dizbeklesiwinen quralǵan qospa kelbetlikler, sanlıq penen atlıqtan quralǵan qospa sózler, kelbetlik wazıypasındaǵı qatarlıq sanlıqlardıń sıńarları hám bólshek sanlıqlar bólek jazıladı: jigirma bir, otız eki, bir mıń tórt júz, eki qızlı, altı aylıq, bes saatlıq, t.b.
Hár, hesh, bir, hámme, qaysı sıyaqlı sózler atlıq penen dizbeklesip kelgende bólek jazıladı: hár kim, hár adam, hár kisi, hár kúni, hesh nárse, hámme waqıt, t.b.
Tildegi qaysı jaqqa-qayaqqa, qaysı jerde-qayerde, bul jaqqa-buyaqqa, sol jerde-sóyerde, ol jerde-oyerde sıyaqlı ráwish sózlerdiń eki túri de qollanıla beredi, biraq olardıń dáslepkileri bólek, al sońǵıları qosılıp jazıladı.
Qospa feyillerdiń sıńarları bólek jazıladı: tamam boldı, jek kórdi, barıp keldi, t.b.
Qaraqalpaq sóylew tilinde apkel, akel, ápket, apar sıyaqlı qospa feyiller qısqartılıp aytılsa da, jazıwda olar alıp kel, alıp ket, alıp bar bólip jazıladı.
Barlıq tirkewishler hám dánekerler ózinen burın kelgen sózlerden bólek jazıladı: xalıq ushın, Azattan keyin, túske shekem, Aygúl tuwralı, keldi de ketti, gá qonadı, t.b.
Sóz dizbegi sıńarlarınıń aralıǵındaǵı qatar kelgen eki dawıslı sestiń birewi sóylewde aytılmasa da, jazıwda dawıslılar saqlanıp, hárbir sóz bólek jazıladı: torı ala (torala emes), qara at (qarat emes), sarı ala (sarala emes), t.b.
Qospa sózlerde, sóz dizbeklerinde qońsılas kelgen eki sestiń aytılıwda bir-birine tiygizgen tásiri eskerilmey, jazıwda hárbir sózdiń jeke turǵandaǵı qálpi saqlanıp, bólek jazıladı: qara qoy (qaraǵoy emes), ala ket (alaget emes), t.b.
Sóz aqırında kelgen -ba -be (-ma -me, -pa -pe) soraw janapayları hám ǵoy, ǵana, emish sıyaqlı janapaylar ózinen burın kelgen sózlerden bólek jazıladı: barasań ba, keleseń be, jaza ma, ala ǵoy, bara ǵoy, men ǵana, barǵan emish, t.b.
Al soraw janapayları túbir menen qosımta arasında kelgende qosılıp jazıladı: baramısıń, kelemiseń, oqıymısań, jazamısań, t.b.
Qadaǵalaw ushın sorawlar
1. Qospa sózlerdiń jazılıwında qanday ózgeshelik bar?
2. Qosılıp, bólek jazılatǵın di kórsetiń?
3. Defis penen jazılatǵın sózlerdi anıqlań?


Ádebiyatlar

1. 
   Dáwletov А. Házirgi qaraqalpaq tili. Fonetikа. Nákis, 1999, 2012.
   
2. 
   Dawletov A. Ha’zirgi qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’nan praktikum. No’kis, 1999, 2008.
   
3. 
   Da’wletov M., Da’wenov E. Qaraqalpaq tilinin’ imla so’zligi. No’kis, 1997.
   
4. 
   Qaraqalpaq tili imla qaǵi’ydalari’ni’n’ ji’ynaǵi’. No’kis, 2011.