1 shavkat zokirov

partiyaning ingilizparast hukumati keldiki, bu esa deyarli o`n yillar davomida
sobiqlitropoliyaning iqtisodiy va harbiy- siyosiy ta`sirini saqlanib qolish 
imkoniyatini bergan edi. Biroq britan mustamlakachiligidan keyingi makonda
respublika davlatlarini tashkil topishi masalasi Hamdo`stliklarning butun huquqiy 
asosini tubdan qayta qurishni talab qilishi oyoq bo`lib qoladi. 
1949 yili Londonda Hamdo`stlik mamlakatlari bosh vazirlarining konferensiya bo`lib 
o`tdi. Uning qarorlariga Hindiston Lideri Javohir Neruning Hindistonningh severen 
mustaqil respublika bo`lib qolishi ammo Hamdo`stlik tarkibida qolishi haqida 
bayonoti sezilarli ta`sir ko`rsatdi. Konferensiya London deklaratsiyada toju-taxtiga 
umimiy sodiqlik ilgarigi tomonidan voz voz kechilganligini ma`lum qildi. Davlat
birlashmasini o`zi 1926-yil konferensiyada o`rnatilganidan Millatlar britan 
xamdo`stligi deb emas Millatlar Hamdo`stligi deb ataladigan bo`ldi. 
Sobiq imperiya makonlarini qayta qurishga intilishlariga qaramay, britan 
hukumatini milliy ozodlik harakatlarining yirik tarzda alangalariga to`qnashishi 
davom etdi. Iqtisodiy qiyinchiliklar 1948 yili Tanada (oltin qirg`oq) xalq chiqishlari 
to`lqinini keltirib chiqardi.Siyosiy faollikni bo`y ko`rsatishi Markaziy Afrikada ham 
jumladan Shimoliy Rodeziya ( Zambiyalar, janubiy Rodsziya va Niyasalendda 
(malavi) kuzatildi. Bu yerda to`qnashuvlar irqiy harakterga ega boldi. 1949yil 26 may 

---

11 
saylovlari natijasida hokimiyatga apatentsiyosatini o`tkazishini o`zining maqsadi 
qilib qo`ygan Millatchilik chiqiqshlari britan hukumatini faol aralashuvini talab qiladi. 
Ko`pchilik qismini xitoyliklar tashkil etgan kommunistik qo`zg`olonchilar partizanlar
kauchuk plantatsiya xizmatlari, politsiyaga qurolli xujumlar uyushtirar hukumat 
muassalarini vayron qilardilar. 1948yilning 18iyunida Malayziyada favqulodda xolat
joriy etiladi, britan qo`shinlari g`alayonlar o`choqlarini tezlik bilan tugatadilar. 
Milliy ozodlik harakatining o`sib borayotgan qudrati ta`siri ostida britan 
hukumati Millatlar Hamdo`stligini isloh qilishni jadallashtirishga majbur bo`ladi. 
1952 yili Hamdo`stlikning barcha rasmiy hujjatlaridan “dominion” tushunchasini 
bekor qilish “hamdo`stlik fuqorosi” (“ Britan qaramog`idagi” tushunchasi o`rniga) 
tushunchasini joriy qilish haqida uzil kesil qaror qabul qilindi. 1957 yildan birinchi
Afrika davlati (Gana) vakillari bosh vazirlar anjumanlaroga tashrif bu chora 
boshladgani bois Hamdo`stlik ko`p irqli bo`lib qoladi” keyinchalik ko`p irqli 
assotsatsiya konsepsiyasi ( multiracial association) Hamdo`stlik hujjatlarida rasman
mustahkamlanadi. Sobiq britan mustamlakalari tomonidan mustaqillikka ega 
bo`lishining alohida prosteduroli ham mustahkamlanib qo`yilgan. Metropoliya va 
mustaqillikka da`bo qilayotgan davlat vakillari ishtirokidan anjumanda mazkur 
masala bo`yicha dastlabki kelishuvlardan so`ng britan parlamenti tegishli qonuni ( 
mustaqillik to`g`risidagi dalolatnoma) qabul qilar edi. Bunday qonun yangi mustaqil
davlat xududida britan qonunchilarning harakatdan to`xtalishi haqida standart 
formulirovka muzmaniga ega bo`lib, bu davlatning yangi boshqaruv shaklini belgilab 
berardi. Yangi davlatning Konstitutsiyasi Kengashiga qirollik buyg`uqi shaklida
ma`lum qilinishi zarur edi. Mustaqillikni qo`lga kiritgan davlat o`zini Xamdo`stlikka 
qabul qilishlari haqida iltimos bilan murojat qilish huquqiga ega edi. Ijobiy qaror 
qabul qilishi uchun barcha-a`zoga davlatlarning roziligi talab qilinardi. 
Millatlar Hamdo`stlikning huquqiy islohati uning tarkibini tubdan o`zgarishiga 
olib keladi. Bu vaqtga kelib Hamdo`stlikning eski a`zolaridan faqat Buyuk Britaniya 

---

12 
va shuningdek Kanada, Avstraliya va yangi Zelandiya qolgan edi. Irlandiya 
Respublikasi 1949 yili JAR 1961 yili, Hamdo`stlikdan chiqib ketdilar. Nyu-
Foundlend 1949-yilda Kanada 10 viloyat sifatida qo`shiladi. Birma Hamdo`stlikka a`z 
o bo`lishi istagini bildirmaydi. Hindiston Tojikiston Hamdo`dtlikka kiradiyu, 
1972yili undan chiqib ketadi, 1989 yilda esa yana qaytadan qo`shiladi. 1957 yil 
Malayziya va Gana , 1960-yil Nigeriya, 1961 yili Kipr Sirra- Leone, Tanzaniya, 1962 
yil Trinided va Tobaga Yamayka, Uganda, 1963 yili Barbados, Tanyana, Batevanya 
Lesoto, 1968 yili Mavrikiy, Svazelend, Nauru, 1970 yili G`arbiy samoa, Tonga, 
Hamdo`stlikka a`zo bo`lib kirdilar. (G`arbiy Samoa, Tonga , Fidji 1987yil 
Hamdo`stlik tarkibidan chiqdilar) Hamdo`stlikka 1972 yili Bangladesh, 1973yili 
Bogom orollari, 1974yili Grekada 1975 yili Ponya-yangi Gvineya, 1976 yili Seyshel 
orollari 1978-yilli Dominika, Salomon orollari, 1979 yili Sent Lyusiya, Sent- Vinsent 
va Grendini, Guvalu, Kiribati 1980 yili Vakuyatu, Zimbabve, 1981 yili Beliz, Antigu 
va Barbuda, 1983 yili Sent Kristov va Nevis, 1984 yili Brugney a`z obo`lgan edilar. 
Mustaqillikni qo`lga kiritgan Sudan, Samoli, Komerun, Malidev orollari, Janubiy 
Yaman, Quvayt, Birlashgan Arab amirliklari. Hamdo`stlikka a`z obo`lib kirish 
haqida iltimos bilan murojat qilmadilar. 
Buyuk Britaniyaning Osiyo Afrika va Markaziy Amerikadagi Sobiq
mustamlakalarini Hamdo`stlikka kirishlari dominion statusiga ega bo`lgan Yevropalik 
ko`chib keluvchilardan tarkib topgan mustamlakalarning metropoliya bilan 
birlashmasi sifatida vujudga kelgan bu tashkilotning ilk mafkuraviy asoslarini buzadi. 
Biroq aynan bu jarayonning sharofati bilan Buyuk Britaniya afrika mintaqasida
sezilarli darajadagi ta`sirini saqlab qolishiga va bu yerda yangi mustamlakachilik
siyosatiga anchayin samarali tarzda o`tishga muvaffaq bo`ldi. Lekin o`rta Yaqin 
Sharqdagi voqealar boshqa tus oldi. 
1951 yili Eron hukumati tomonidan neft sanoatini moderinizatsiya qilish haqida 
qaror qabul qilingandan so`ng Eron va Buyuk Britaniya o`rtasini diplomatik 

---

13 
munosabatlar uziladi. Buyuk Britaniya Eronni iqtisodiy qamal qilishi tashabbusi 
bilan chiqadi. Ingiliz XDF ( Xarbiy dengiz floti) Eronga tegishli suvlarda harbiy 
namoyish tashkil qiladi. 
1946 yil noyabrdan Hindixitoy xududida harbiy harakatlar boshlanib, ular yeti 
yilga cho`zilib ketdi. 1950 yillarning boshida Koreldagi to`qnashuv ta`sirida 
Hindixitoyda harbiy harakatlar alohida shavqatsiz tus oldi. Sekin-asta bu yerda 
tashabbus Vetnamliklar qo`liga o`tadi. Dien - Bifu fransuz mustamlangan rayoni
ko`p oy davomida etgan qamal qilishning burulish ahamiyat ega bo`ldi. Fransiya, 
Buyuk Britaniya, Aqsh va SSSR tashqi ishlar vazirlarinining Berlin kengashi 
tugatmasdanoq 1954-yil yanvar-fevralda Hindixitoy tinchlikni tiklash masalasi
bo`yicha Jenevada maxsus kengash chaqirish to`g`risida kelishuviga erishildi. 1954-
yilning 7-mayida Dien-bifu gornizonining taslim bo`lishi Jenevada muzokaralarni 
taqdirini hal qilgan edi. 1954-yil 21 iyulda Jenevada shartnomasi tuzildi, bunga
muvofiq shimoliy va janubiy Vetnamda o`zaro chegaralari 17- apreldan o`tgach 
suveren davlatlar tashkil qilinadi. Fransiya Hindixitoydan o`z qurolli kuchlarini olib 
chiqib ketishi majburiyatlarini oladi. 
1956-yilning martida Fransiya Marokash va Tunis mustaqillikni tan oladi. 
Jazoir muommosi anchagina murakkab bo`lib chiqdi. Mamlakatda Fransiya va 
boshqa Yevropa mamlakatlaridan ko`chib kelib o`rnashib qolgan. 1-mlndan ortiq
Yevrojazoirliklar yarashdilar. Yevrojazoirliklar o`zlarini mamlakatning haqiqiy
egalari deb hisoblar binobarin Jazoir Fransuz jamiyatning ommaviy ongi sho`rida o`z 
hududiy sifatida talqin qilinar edi. Fransuz hukumatining Jazoir muommosini 
huquqiy usullar bilan bichimini topishga bo`lgan urunishlari muvaffaqiyat
keltirmadi. 
Jazoirda fuqorolar urushi kengayib bordi. Jazoir masalasini hal etishi 
jarayonini bir necha yillarga cho`zilib ketdi. 1961-yil 8 yanvarda Fransiyadagi 
referendum Jazoirning o`z taqdirini o`zi hal etishga bo`lgan huquqini qo`llab 

---

14 
quvvatladi. Bu esa Jazoir ultralarini davlat to`ntarilishi kelishiga undadi. Jazoirda 
joylashgan armiya bo`linmalarini qo`llab quvvatlashi bilan ular mamlakat qaytadan 
hokimiyatni egallab olib Fransiya prizedentini hokimiyatdan chetlashtirishlari haqida 
e`lon qildilar . Biroq davlat to`ntarishi urushni tezlik bilan bostirildi. Deyarli bir yil 
davom etgan muzokaralardan so`ng 1962-yil 18 martida Fransuz hukumati 
tomonidan Jazoirning o`z taqdirini o`zi belgilash shartlari va kelajakdagi Fransuz-
jazoir munosabatlarining tamoillari haqida Evlan axdnomasi imzolanadi. Jazoirda 
1962 yil 4 iyulida referendum o`tkazilgandan keyin Fransuz hukumati bu mamlakatni 
mustaqilligini tan olganligi haqida rasman bayonati qiladi. 1958-yilgi Degall 
konstitusiyasi Fransuz ittifoqini xamjamiyatiga aylantirdi, uning a`zolari erkin chiqib 
ketish va to`liq mustaqillik olish huquqiga ega bo`lgan suveren davlatlar deb e`tirof 
etildi. Referendumlar asnosida mamlakatlar ittifoq a`zolari hamjamiyatida o`z 
ishtiroklari formulasini belgilab oldilar. Gvineya o`sha zahotiyoq hamjamiyatda 
ishtirok etishga qarshi ekanligini bildirib 1958-yil 1 oktabridan mustaqil davlat bo`lib 
qoladi. 
Tez orada Hamjamiyatda boshqa malakatlar ham chiqib ketish jarayoni 
boshlanadi. 1960 yil Yanvarida kamerun, sal keyinroq Togo va Fransuz Evatoriya va 
G`arbiy Afrikasi tarkibiga kirgan boshqa davlatlar ham mustaqillikni qo`lga
kiritilganlar. Afrika yili deb atalgan butun 1960 yil davomida Afrikadagi 14ta sobiq
fransuz mustamlanalari mustaqil bo`lib qoldilar. Hamdo`stlik haqida Konstitutsiyaviy 
qoidalar uzil-kesil 1995-yili bekor qilinadi. 
Fransuz Hamjamiyatlikning yemirilishi fransuz siyosatini uchinchi dunyoda barbod
bo`lishini bildirmas edi. DeGol mustamlakachilik davri o`tib bo`lganligini yaxshi 
tushunar, u Osiyo Afrikaning mustaqillikka erishgan davlatlari bilan munosabatlar 
asosida iqtisodiy hamkorlik va fransiyani istagan har bir xalqning o`z tag`dirini o`zi 
belgilashga bo`lgan irodasini qo`llap quvvatlashga tayyor bo`lgan mamlakat sifatida
ma`naviy obro`- e`tiborini oshishi bilan bog`lar edi. Gollizm buyuk derjavallarga 

---

15 
qarshi turuvchi fransuz yangi mustamlakachilik siyosatining asoslari belgilab berdi. 
Bu yo`l doirasida fransuz 1960-yilning ikkinchi yarmidan boshlab Yaqin Sharqda 
Isroilparastlik siyosatidan voz kechdi, Xitoy Xalq Respublikasini tan oldi, AQSH 
ning Dominikon Respubliksidagi agressiv Harakatlariga qarshi chiqdi va ularning 
Vitnamdagi qurolli aralashuvini qaraladi. 
Shunday qilib 1960-yillarda asrlar davomida vujudga keltirilgan, G`arb 
davlatlarning iqtisodiy va harbiy-siyosiy qudratining ramzi bo`lib namoyon bo`lgan 
jahon mustamlakachilik tuzilishi Osiyo va Afrika xalqlarining milliy ozodlik 
harakatlarining bosimi ostida yemiriladi. Bunda G`arb jamiyatlarining o`zida sodir 
bo`lgan o`zgarishlar ham o`z ta`sirini ko`rsatdi. G`arb davlatlarining urushdan 
keyingi siyosiy va ish bilarmon yuqori tabaqasi yangi mustamlakachilik nomini 
olgan, dunyo kengliklarini iqtisodiy eksilustasiya qilishning yangi metodlaridan
foydalanishiga o`tib bordi. XX-asrning II- yarmida sharq mamlakatlarining 
geosiyosiy rivojlanishi 
XX-asrning II- yarmida sharq mamlakatlari g`arb davlatlarining mustamlaka va 
yangi mustamlakachilik siyosatining qaram obyektidan asta sekin xalqaro maydonda 
mustaqil kuchga aylana bordilar. Shunga g`arb davlatlari yuzaga kelgan yangi 
sharotlarda ham sharq mamlakatlarida o`z pozitsiyasini saqlab qolish va hatto 
kengaytirishga ularni iqtisodiy siyosiy moliyaviy va boshqa rishtalar orqali o`zlariga 
bog`lab olishga tehnikaviy, xarbiy,ma`daniy va boshqa sohalarda hamkorliklar 
to`g`risidagi ahnomalar tamog`I bilan chirmab olishga intildilar. Agar bu intilishlar
yordam bermagan yoki kutilgan natijalarni bermagan taqdirda g`rb davlatlari (ayniqsa 
birinchi navbatda AQSh) hech ikkilanmay kuch ishlatish qurolli intervinsiya iqtisodiy 
qamal qilish va ananaviy mustamlakachilik ruhidagi taziyq o`tkazishning boshqa 
vositalarini qo`llash yo`liga o`ta bordilar.