1. Shaxstin qaliplesiwinde tarbiya ham jamiyetlik turmis sharayatlarinin roli

Balalar baqshasinda pedagogikaliq protsessti sholkemlestiriw
1. Baqshada balalar omirin sholkemlenstiriw
1. Fiziologiya, gigiena, psixologiya, pedagogika tarawinda alip barilgan ilimiy-izertlew natiyjesinde balalar baqshalarinda kishkeneler omirin sholkemlestriwdin tomendegi printsipleri juzege keledi.
1. Har bir jas toparda balalardi jamaatshilik ruwhinda tarbiyalaw ham har bir balanin har tarepleme rawajlaniwin tamiyinleytugin bir qiyli shart-sharayatlar jaratiw.

2. Balalardi jas toparlarga bolistiriwde har bir toparga tek gana bir qiyli jastagi balalardi tanlaw ham usigan qarap talim-tarbiya protsessin sholkemlestriw.

3. Balalardin har qiyli iskerlik penen shugillaniwlari ham bir-birleri menen qarim-qatnasqa kirise aliwlari ushin zarur bolgan materiallin ortaliqti jaratiw. Bunin ushin topar xanasi ham maydanshani gigienaliq, pedagogikaliq, estetikaliq talaplar darejesinde kerekli asbap-uskeneler menen tamiyinlew.

4. Balalardin jasina say kun tartibine amel etiw ham onin birgiyligin tamiyinlew.

5. Balalar shaxsin qaliplestiretugin iskerlik turlerin sholkemlestiriw ham bul iskerlikler ushin kun tartibinen belgili waqit ajiratiw.

Balalardin har qiyli iskerliklerin ilimiy tiykarlangan printsipler tiykarinda almastirip bariw balalar baqshasinin har qiyli jas toparlarinda balalar omirin tuwri sholkemlestiriwdi tamiyinleydi

2. Balalardin har tarepleme rawajlaniwin tamiyinlewge qaratilgan pedagogikaliq protsess kuramali ham har qiyli.

Tarbya maseleleri talim-tarbiya isinin sholkemlestiriwshi formalari, balalar iskerliginin har qiyli turleri, shinigiwlarda talim beriw arqali, doretiwshilik ham qagiydali oyinlar, balalardin oz betinshe iskerlikleri, olardin oz miyneti ham ulkenler miyneti menen tanistiriw arqali, oz-ozine xizmet etiw, seyiller olkiziw gigienalin is ilajlar arqali amelge asiriladi.

Talim-tarbiya islerin jetiskenlikli amelge asiriw balalar baqshasindagi pedagogikaliq proyessti, har bir iskerlik turin tuwri sholkemlestiriwge baylanisli.

Balalar baqshasinin pedagogikaliq proyesste talim zarur ahmiyet kasip etedi ham ol kundelik omirde, oyinda, msiynetde, shinigiwlar arqali amelge asiriladi. Shinigiwlarda talim ham tarbiya waziypalari sheshiledi. Balalar dogerek-atiraptagi omir ham tabiyatpenen tanisiw, tilin osiriw ham sawat uyreniw, matematika, fizikaliq madeniyat, suwretlew iskerligi, muziqa boyinsha en apiwayi sawleler ham bilimlerdi, uqip ham konlikpeler sistemasin iyelep aladi. Balalar iyelep aliwlari kerek bolgan bilim, uqip ham konlikpeler balalar baqshasi dasturinde belgilep berildgen bolip, ol balalardin uliwma rawajlaniwinda ham olardi mektep talimine tayarlawda zarur ahmiyetke iye. Shinigiwlardi talim beriw didaktika printsiplari tiykarinda balalardin jas ham ozine say ozgesheliklerin esapqa alip belgili izbe-izlikte alip bariladi, mazmuni asten kuramalasip bariladi. Natiyjede ol rawajlandiriwshi ham tarbiyalawshi ozgeshelikke iye boladi.

Dasturde har bir jas toparinda hapte dawaminda otkiziletugin shinigiwlar sani ham har bir shinigiw qansha dawam etiwi belgilep qoyilgan.
BALALAR BAQShASINDA TALIM-TARBIYa ISLERIN REJELESTIRIW HAM ESAPQA ALIW

Reje

1. Pedagogikaliq protsessti planlastiriw.
2. Azanga saatlardi rejelestiriw.

3. Seyildi rejelestiriw

4. Kunnin ekinshi yarimin rejelestiriw

5. Talim-tarbiya islerin esapqa aliw

1.Balalar baqshasinda amelge asirilatugin talim-tarbiya islerin rejelestiriw belgili maqsetke qaratilgan protsess bolip, onin waziypasi, mazmuni ham metodi mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalardin ruhiy fiziologiyaliq rawajlaniwin ham olardin ozine say tareplerin itibarga algan halda ta`rbiyalaw.
Mektepke shekemgi tarbiya mekemelerindegi talim-tarbiya islerin rejelestiriw quramali bolip, tarbiyashidan balalardin ruhiy fmiziologiyaliq rawajlaniw darejesi haqqindagi bilimlerdi, talim-tarbiya dasturin, talim ham tarbiyanin metod ham usillarin biliwdi oz ishine aladi.

Reje tarbiyashiga jol boyi amelge asiratugin talim-tarbiya islerin bir tegiste bolistirip, belgili izbe-izlik penen amelge asiriwga jardem beredi.

Reje balalar menen amelge asirilatugin talim-tarbiya islerine aldinnan puxta tayarliq koriw metod ham usillardi jaqsilap oylap aliw, kerekli material ham jihazlardi tayarlaw imkaniyatin jaratadi. Tarbiyashi rejelestirgen hamme isler har bir balanin har tarepleme rawajlaniwin tamiyinlewi lazim. Sonin menen birge reje qatip qalgan narse bolmay, waziyatdan kelip shigip, ogan ozgerisler kiritiw mumkin.

Sonin ushin balalar baqshasinda bir-birin toltiratugin bir neshe har qiyli reje duziledi, balalar baqshasinin jilliq rejesi, perspektivaliq reje ham tarbiyashinin kalendarliq rejesi.

Jilliq reje tiykarinan baqsha basligi, metodist tarbiyashi iarepinen duzilip, balalar baqshasinda amelge asirilatugin barliq islerdi oz ishine aladi.

Perspektivaliq reje 1-3 ayga molsherlengen bolip, onnan kozlengen maqset balalar menen alip barilatugin talim-tarbiya islerin tartipke saliw ham onin belgili maqsetke qaratilgan ham natiyjeli boliwin tamiyinlew.

Perspektiv rejede dasturdin amme bolimleri boyinsha amelge asiriliwi lazim bolgan talim-tarbiya isleri dizimi balalar iskerliginin hamme turlerinde aniq temalar boyinsha belgilep shigiladi.

Kalendar reje 10-12 kunge duziledi. Ol kun dawaminda amelge asirilatugin talim-tarbiya isleri mazmunini sawlelendiredi. Oni duzuwde dastur talaplari, balalardin rawajlaniw ham tarbiyalaw darejeleri, mektepke shekemgi tarbiya mekemelerinin is sharayati emapqa alinadi.

Kalendar rejege balalardin aniq bilim ham koz aldina keltiriw protsessi ham olarda dogerek-atiraptagi narse ham buimlar haqqinda uliwmalastirilgan bilimlerdi qaliplestiriw, biliwge qizigiw ham aqiliy qabiletlerin ostiriw, adep-ikramliliq sanasin qaliplestiriw, adep-ikramliliq minez-quliq, adet ham uqipliliqlardi iyelewi ham basqalar kiredi.

Balalar baqshasi tarbiya dasturin jaqsi biliw kalendar rejeni jetiskenlikli duziwdin tiykargi girewi.

Pedagog ham psixolog alimlar alip bargan ilimiy izertlew islerinin juwmaqlari balalardin uqip ham konlikpelerin iyelewi belgili jas basqishinda juzege keliwin korsetedi.

Tarbiyashi mine usi dawirdi qoldan bermey , balani har tarepleme rawajlandiriwga erisiwi zarur.Tarbiyashi ozi islep aiirgan topar, sonday-aq ozinen aldingi ham keyingi toparlar dasturi talaplari ham mazmunin jaqsi biliwi kerek. Maselen, dasturdin kishkene topar balalarin dogerek-atirap penen tanistiriw boliminde balalardi haywanlar, osimlikler ham usigan uxsaslar haqqindaga en apiwayi bilim ham tusinikler menen tanistiriw waziypasi belgilengen.

Orta toparda dastur balalardi doggerek-atirap penen tanistiriw ham narse-buimlarga, waqiya-qublislarga karay qizigiwshiligin ostiriw ham usi tiykarinda en apiwayi tusinikler payda etiw, en zarurlisi bolsa, baqlawshiliqti, narse ham buimlar, waqiya-qublislar ortasindagi oz-ara baylanisliqti taba bilige uyretiw bas waziypa esaplanadi. Ulken ham tayarlaw topari balalarin narse-buimlar, waqiya-qublislar haqqindagi haqiyqiy tusinikler, olardin tabiiy sebepler menen baylanisli ekenligin qaliplestiriw dasturdin zarur waziypasi.

Mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalarga talim-tarbiya beriw isin jetiskenlikli amelge asiriw ushin dasturdi jaqsi biliwdin ozi jeterli emes, sonin menen bire, har bir balanin shaxsin rawajlandiriw jollarin jaqsi biliw balanin bilim, uqip, konlikpelerin iyelep aliw qabileti har qiyligin ham itibarga aliw kerek.

Tarbiyashinin isin jetiskenlikli rejelestiriwdin jane bir zarurligi –onin metodikaliq qollanba, pedagoglar kenesi, metodikaliq birlespe, kurslarda ham usigan uxsaslardan algan usinislardan ken paydalaniw.

Kalendar rejeni toparda islewshi har eki tarbiyashi birlesip maslahatlesip duziwleri lazim. Tarbiyashilar aqti-waqti menen balalardin islerin analizlep bariwlari lazim. Kalendar reje bir-eki haptege duziledi ham tarbiyashinin majburiy hujjeti esaplanadi.

Dasturge muwapiq hamme talim-tarbiya isleri balalar iskerliginin barliq turleri oyin, miynet, turmis ham shinigiw arqali amelge asiriladi. Kalendar rejenin mazmuni balalar iskerliginin hamme turlerinde sawlelendiriledi. Kalendar rejeni tarbiyashi kun tartibine muwapiq duzip shigadi. Balalardin oyini ham miynet shinigiwi ham, turmis iskerligi ham tarbiyashinin har kungi kalendar rejesinen orin aliwi lazim.

Kalendar rejenin mazmuni ham formasi balalardin har tarepleme barkamal shaxs bolip qaliplesiwi qay darejede barip atirganina qarap bahalanadi.

2. Azangi saatlardi rejelestiriw.

Azangi saatlarga tomendegiler rejelestiriledi

1. Balalardin awiz-eki tilin duzetiw ham rawajlandiriw

A) kitaplar, oyinshiqlar, balanin dem aliw kunin qanday otkizgenin, onin shanaraq agzalari ata-anasi, ajapasi, ajagasi ham usigan uxsaslar haqqinda jamaat tarzinde ham jeke tartipte gurrinler otkiziw.

B) albomlar, jurnallar, jana kitaplar, otkritkalar, suwretshilerdin jana shigarmalarin koriw,

V) taqmaqlardi takirarlaw,

G) duris aytiwga uyretiw, tildin grammatik duzilisin qaliplestiriwshi didaktikaliq oyinlar,

D) dawislardi duzetiw boyinsha jeke tartipte shugillaniw.

2. Balalardi ulken, tur, waqit penen tanistiriw boyinsha didaktikaliq oyinlardi rejelestiriw.

3. BYualalar qalegen iskerlik rejelestiriledi. Balalardin oz betinshe shugillaniwlari ushin plastalin, bayawlar, qalemler, boyawlari ushin suwretli kitaplar ham ozlerinin sizgan suwretleri beriledi.

4. Balalar tamasha etiwleri ushin xaliq oyinshiqlari, kiyimler, idis-tabaqlar, narse-buimlar, milliy kiyimdegi quwirshaqlar beriledi.

5. Balalardi madeni-gigienaliq uqipliliqlarga uyretiw boyinsha jeke tartiptegi isler rejelestiriledi, maselen, kishkene toparda bet oramaldan paydalaniwga uyretiw boyinsha didaktikaliq oyin otkiziledi.

6. Dopti domalatiw, tirmasip shigiw, embeklep juriw siyaqli tikargi harektlerdi rawajlandiriwshi isler rejelestiriledi.

7. Qosiq ham oyinnin ayirim bolimlerin takirarlaw rejelestiriledi.

Balalardin oyin iskerlikleri rejelestiriledi.

A)qurilis oyinlari, rol, syujet penen baylanisli qurilis oyinlari rejelestiriledi,

B) syujetli-rolli oyinlar, turmisti sawlelendiriwshi ham basqa usigan uxsas oyinlar rejelestiriledi,

V) stol usti baspa didaktikaliq oyinlari, sozli, buimlar menen oynalatugin didaktikaliq oyinlar, ermek oyinlar, xaravod oyinlar, xaliq didaktikaliq oyinlari rejelestiriledi.
Har bir jas toparda miynettin qaysi turi otkiziliwi dasturde korsetilgen. Azanda 2-3 qiyli iskerlik rejelestiriledi. Azangi saatlardi rejelestiriwde uchi kungi otkiziletugin shinigiwlar itibarga alinadi. Shinigiwlarda bir narse oqip beriw rejelestirilgen bolsa, azangi saatda suwret koriw, anasi haqqinda soylep beriw, oqiw rejelestirilmeydi, usi kungi azangi saatga miynet, ulken, forma menen tanistiriw, suwret iskerligi rejelestiriledi.

Tarbiyashi har qiyli shinigiwlardi rejelestiredi, balalarga jana bilim beriwshi shinigiwlar olardin algan bilimlerin, arttirgan tajiriybelerin bekkemlewshi ham tartipke smaliwshi shinigiwlar, kompleks shinigiwlar ham esap-baqlaw shinigiwlari boladi. Tarbiyashi kalendar rejesine shinigiwdin ati ham dastur mazmunin jazip qoyadi. Dastur mazmunina shinigiwdin talim-tarbiyaliq waziypalari ham balalar iyelep aliwlari aniqlaw ham bekkeemlew kerek bolgan bilim, uip ham konlikpeler kolemi ha`m jaziladi.

Shinigiwdi rejelestiriw balalar tarepinen belgili kolemdegi bilimlerdi iyelew ham keneytiriw imkaniyatin jaratip qalmay, usi menen birge olardin bilimlerin aniqlaw, bekkemlew, oz betinshe iskerliklerinde qollaw imkaniyatin beredi. Balalarga beriletugin bilim, uqip ham konlikpelerdin kolemi shinigiwdan-shinigiwga keneyip, kuramalasip bariladi. Maselen, tarbiyashi birinshi shinigiwda balalardi uy haywanlari menen tanistiradi, balalar olardi bahlaydi, atin aytiwga uyrenedi. Keyingi shinigiwda bolsa bul bilimler bekkemlenip, haywanlardi baqlaw protsessinde jana bilimler payda boladi. Balalar bul haywanlardin paydali belgilerin, hatti-hareketin baqlasa, keyingi shinigiwda balalar uy haywanin adamlar qanday qarawi ham bul qarawga haywanlar oz minnetdarshiligin qanday bildiriwi haqqinda gap baradi.Dastur materialin uyreniw shinigiwdan-shinigiwga mine usi izbe-izlik penen amelge asirilip biriladi.
Balalardin bilim, konlikpe ham uqipliliqlarin jetiskenlikli ozlestiriwleri tarbiyashinin qollagan metod ham usillarina, shart-sharayatlarga baylanisli boladi. Bul jastagi balalardin jas eshgeshelikleri tiykarinan korgizbeli metoddan, baqlaw, korsetiw, soz metodi, gurrin, gurrinlesiw, tusindiriw, ameliy metod, shinigiw, oyinnan paydalaniw.

Har bir metod uliwma waziypani amelge asiriwga qaratilgan jeke jol bolip, usillar jiyindisinan sholkemlestiriledi. Hamme usillardi shartli rawishte ush toparga boliw mumkin, korgizbeli, awiz eki, ameliy.Kop hallarda metod ham usillardan kompleks tarizde paydalaniladi. Shinigiw waqtinda berletugin bilim, uqip, konlikpeler balalar jaqsi ozlestirip aliwlari olardin sezim halatin koteriw ushin xizmet qiladi.Tarbiyashi ozinin kalendar rejesinde shinigiwlarda paydalanatugin usildigana jazip qalmastan, sonin menen birge onin mazmunin ham aship jaziwi kerek.Balalarga beriletugin sorawlar ham qanday izbe-izlikte berilse, sonday jazip qoyiw kerek. Eger tarbiyashi shinigiwda jumbaq yamasa qosiqtan uzindi keltirmekshi bolsa, onin mazmunin jazip qoygan makul. Salistirganda uyretiwde qaysi buimlardan, olardin qaysi belgisinen, qanday sorawlardan paydalaniw lazimligi ham jaziladi.Tarbiyashinin shinigiwdi rejelestiriwdegi bazibir metod ham usillardi korip shigamiz.Tarbiyashi shinigiwga tayarliq korip atirganda, albette, jas balanin oylawi korgizbeli-obrazli boliwin itibarga aladi ham tiykarinan shinigiwda korgizbeli metodlardirejelestiredi. Baqlaw metodi tarbiyashi basshiliginda baqlanip atirgan obekti balanin sezim kabil etiliwin tamiyinleydi. Narse ham buimlardi korsetiw ham sonday ahmiyetke iye. Kop shinigiwlarda, asirese-til ostiri shinigiwlarinda tarbiyashinin gurrininen paydalaniladi. Bul balalarga tanis bolgan adebiy shinigiwdan, dogerek- atiraptagi omirden alingan waqiya-qubilislardi tarbiyashi sezim menen janli, obrazli etip bayan etiwi.Gurrin metodi ham rejelestiriledi. Gurrin balalarga daslep iyelegen bilimleri menen janasin baylanistiriw imkaniyatin jaratadi, sonday-aq, jana bilimlerdi ozlestirip aliwlarin jenillestiredi. Tarbiyashi shinigiwlarda paydalanilatugin sozli metodda onin kopshiligin sorawlar sholkemlestiredi. Sorawlardi balalardin biliw protsessleri, seziw, qabil etiw, oylawdi aktivlestiretugin etip duziw kerek. Sorawlar balalarda aqliy zor beriwge, sebep-natyjelerdi aniqlawga qaratilgan boliwi zarur. Bunday sorawlar balalardi oz betinshe pikirlewge uyretedi.Shinigiwlarda problemali waziyatlar jaratiw ham balanin pikirlew iskerligin kusheytiredi, bilimlerdi iyelep aliwin jeillestiredi., olardin parasatli, oz betinshe pikirleytugin boliwga jardem beredi.Shinigiwlarda salistiriw usillarinan paydalaniw insannin en qimbatbaha aqliy gaziynesi bolip, ol buimlardi jaqsiraq uyreniw ham tusindiriwge ja`rdem berediImkaniyat barinsha har bir shinigiwda obekttin uxsas ham uxsamasligin salistiriw usillarinan paydalaniw kerek, asirese eki ham onnan kop buimdi bir-biri menen salistiriw balalardin pikirlew shenberin aktivlestiriwde jana natiyje beredi. Tarbiyashi kishi toparda-yaq salistiriw usillarinan paydalaniladi. Bunda buimlardin parqi kozge jaqsi taslanatugin boliwi kerek. Bular buimlar ham olar boliminin ulken-kishiligi, forma, duzilisi, reni, dawisi h.t.b.Kishi toparlarda salistirilatugin buimlar bir-ekinshisinen kop bolmaydi. Tarbiyashi salistiriwdi qanday izbe-izlikte alip bariwdi ozinin kalendar rejesinde jazip qoyadi.
Orta toparda salistiriwga molsherlengen buimlardagi belgiler sani kobeyedi ham balalardan buimlardi baqlap olardagi belgilerddi belgili izbe-izlikte bayan etiw talap etiledi.Ulken ham mektepke tayarlaw toparlarindagi balalardan tek gana olar korip turgan buimlardin belgilerin soraw menen shegaralanip qalmay, olardi salistiriwda tasirlerden paydalaniw ham talap etiledi.Salistiriw bul kuramali forma balalardin jasina mas boli, olardin aqliy rawajlaniwlari ushin zarur ahmiyet kasip etedi.Tarbiyashi shinigiwlarda oyin usilinan ken paydalaniladi. Oyin usili shinigiwdin qiziqli otiwin tamiyinleydi, shinigiw protsessinde juzege keletugin qiyinshiliqlardi bala ansatliq penen jenedi.Shinigiw rejesinde balalardin minez-kulqi, qizigiwi, rawajlaniw darejesine qarap jeke tartiptegi isler ham rejelestiriledi. Uliwma rawajlaniw biraz arqada qalip atirgan, ozine isenim joq yamasa ozi haqqinda joqari pikirli balalarga kobirek itibar beriw kerek.
Sonday etip, kalendar rejege shinigiwdin dastur mazmuni, metodikaliq usil ogan kerekli korgizbeli ham tarqatpa materiallar, balalar menen jeke islew rejelestiriledi.
3. Seyildi rejelestiriw.
1.Qagiydali oyinlardin talim-tarbiyaliq waziypasi korsetilgen halda rejelestiriledi. Kishi toparda bir jana oyin yamasa tanis oyindi rejelestiriw mumkin. Ulken toparda ham balalarga tanis bolgan ekinshi oyindi seyildin basinda ham aqirinda rejelestrgen makul.
2. Tabiyatdagi, jamiyetlik omirdegi waqiya-kublislardi baqlaw rejelestiriledi. Maselen, hareketlenip atirgan transporti, bayramga bezetilgen kosheni ham usigan uxsaslardi baqlaw, Bular haptesine 5-6 marte baqlanadi. Xawa rayin baqlawdi aldinnan rejelestirip bolmaydi. Buni kalendar rejege tomendegishe jaziladi, jaqin aradaqar jawiwdi baqlaw. Bul tadbir otkiziletugin shinigiw menen oz-ara baylanisli boliw kerek.

3. Balalardin maydanshadagi, atizdagi miyneti rejelestiriledi,

a) tabiyattagi miynet,

b) turmis-xojaliq miyneti.

4. Balalar menen alip barilatugin jeke tartiptegi isler, fizikaliq tarbiyadan tiykargi hareketlerdi shinigiw etiw, sanat, ana tilin uyreniw h.t.b.

Tiykargi hareketlerdi shinigiw etiw boyinsha is ilajlar jil mawsimlerine qarap tanlanadi, maselen, qista jugiriw, sekiriw, juriw siyaqli isler rejelestiriledi, embeklep juriw, gimnastika zangisinde bir qalipti saqlawga uyretiwshi shinigiwlar rejelestirilmeydi.

5. Sport oyinlari, sport ermek oyinlari.

6. Maqsetli seyiller maydansha boylap ham maydanshadan tisqarida otkiziledi. Daslep ekskursiyaga barip kelingen jerge maqsetli seyil sholkemlestiriledi.

7. Qurilis oyinlari ham olarga kerekli materiallar, qurallar.

Seyilde balalardin syujetli-rolli oyinlari juzege keliwi ham rawajlaniwi, oyin hareketlerine balalardi uyretiw usillari ham rejelestiriledi. Tarbiyashi kalendar rejesinde oyin ushin alip shigilatugin oyinshiqlardi, olardin ayirim bolimlerin ham korsetedi. Seyilge shigiwdan aldin tarbiyashi bugun seyil waqtinda ne menen shugillaniwlari, qanday miynet iskerligin orinlawlari yamasa qanday oyin materiallarin alip shigiwlari kerekligi haqqinda balalar menen soylesip aladi.

4. Kunnin ekinshi yarimin rejelestiriw. Kunnin ekinshi yarimi eki bolimnen ibarat, topardagi ham seyildegi isler.

Kunnin ekinshi yarminda balalardin topardagi oyin iskerligi rejelestiriledi.
Uyqidan keyingi oyin ushin kishi toparda – 45 minut, orta toparda 1 saat, ulken toparda -1 saat, tayarlaw toparinda -1,5 saat ajiratiladi.
Syujetli-rolli oyinlar ham rejelestiriledi. Rejede sol\onday-aq stol usti baspa oyinlari, didaktikaliq oyinlar ham molsherlengen. Rejege stol usti baspa oyinlari qagiydasi, tusindiriliwi ham jaziladi. Bul waqitta drammalastirilgan oyinlar ham rejelestiriledi.

Tarbiyashi qurilis oyinlarinda ozinin qatnasiwin ham rejege jazip qoyadi. Onda tarbiyashinin balalar menen atributlar jasawi ham molsherlenedi.

Keshki payt kewil ashar oyinlarin rejelestiriw mumkin. Ol haptesine bir marte otkiziledi.

Ulken ham tayarlaw toparinda kitaplardi bir neshe kun dawaminda oqip beriw ham rejelestiriledi. Tarbiyashi har sapar oqiwdan aldin Otken sapar men sizlerge ne oqip bergen edim deydi. Balalar buni esine tusirip, soylep beredi. Tarbiyashi sorawlar menen jardem berip turadi.

Kunnin ekinshi yarminda tiykarinan balalardin har qiyli oyin iskerlikleri sholkemlestiriledi. Balalardin syujetli-rolli oyinlari ushin sharayat jaratiw, oyinshiqlar menen oynawga uyretiw ham basqalar kalendar rejesine jaziladi.Oyinda tarbiyashinin qatnasiwi ham rejede belgilenip bariladi. Bul balalar oyinin sholkemlestiriw ham ogan tarbiyashinin basshiliq etiwi ushin shart-sharayat jaratiladi.

Ulken ham tayarlaw toparlarinda tarbiyashinin balalar oyinina basshiligi ozgerip, tarbiyashi balalardin oz betinshe iskerliklerin xoshametleydi. Tarbiyashi qurilis materiallari menen oynalatugin oyinlardi, sahnalastirilgan ham qagiydali oyinlardi ham rejelestiredi.

Kundizgi uyqidan keyin topar xanasin jiynastirip, jirtilgan kitaplardi jamaw, quwirshaq kiyimin juwiw, kishi balalar ushin oyinshiqlar jasap beriw, osimlik ham haywanlardi qqaraw siyaqli miynet iskerligi rejelestiriledi. Tarbiyashi sonday-aq kewil ashar oyinlardi ham umitpaydi. Bugan quwirshaq, soya teatri, kontsertler, sport, qosiq ham adebiy kewil ashiw saatlari, gramplastinka esitiw ham usigan uxsaslar kiredi. Tarbiyashi adebiiy shigarmalardi oqip beriw, klassik ham zamanagoy suwretkeshlerdin suwretlerin tamasha etiwdi ham esten shigarmaydi. Kunnin ekinshi yariminda har kuni seyil otkiziledi, onin mazmunina hareketli ham doretiwshilik oyinlar, miynet iskerligi kiredi.

Buimlardi, jamiyetlik omir waqiyalarin baqlaw, janli obekt penen qarim-qatnasiqta boliw ham kalendar rejesinen orin iyelewi kerek.

Tarbiyashi balalardin ozleri qiziqqan iskerlik penen shugillaniwlari ushin shart-sharayat jaratadi. Reje kun dawaminda har bir bala mazmunli, qiziqli iskerlik penen shuqgillanatugin etip duziliwi kerek.

5. Talim- tarbiya islerin esapqa aliw. Oz isin analiz ete biliw, oz hareketin duris bahalay aliw, balalar dastur materialin qanday ozlestirip alganliqlarin qanday kemshiliklerin barligin aniqlaw, balalar menen jeke-jeke is alip bariw siyaqli talap etiledi. Tarbiyashi har bir balanin dastur materialin ozlestiriw darejesine qisqasha tarip beredi. Ozlestiride qiynaliw sebeplerin analizleydi. Shinigiwda, azangi seyilde, oyinda, miynette balalar ozin qanday tutganligin, bir-birine qarim-qatnasi, rawajlaniw darejesi qandayligin tarbiyashini qiziqtiradi. Bular onin keleshekte amelge asiratugin islerinde nelerge kobirek itibar beriw kerekligin tuwri belgilep aliwga ulken imkaniyat jaratadi.

Rolli oyindi kim oynawdi miraatetedi, oyin mazmuni qanday juzege keledi. Balalar oyinda ne qildi. Oyinda neshe bala qatnasti.Oyin qansha waqit dawam etdi. Rejeden tisqari qanday oyin oynaldi. Bulardin hammesi jazip bariladi. Sonday-aq balalardin hatti-hareketleri, oyindagi jetiskenlik ham kemshilikler tariplenedi.

Mektepke shekemgi tarbiya mekemesindegi ayirim tajiriybeli tarbiyashilar balalardin rawajlaniwindagi ozgerislerdi esapqa aliwdin basqa formalarinan ham paydalanadi. Bunday esapqa aliwdin ken tarqalgan formalarinan biri dasturdin hamme bolimleri boyinsha alingan ta`sirler tiykarinda diagnostikaliq tablitsalar duziw.

Olarda balalardin bilim ham uqipliliqlari, minez-quliq ham adetleri qay darejede qalipleskenligi oz sawlesin tabadi.

Waqti-wiqti menen balalardin tasviriy iskerligi ham qol miyneti boyinsha orinlagan islerinin salistirmali analizi berip bariladi.

Tarbiyashi usilar tiykarinda jildin aqirinda oz isi haqqinda esabat jazadi.

Onin amelge asiratugin talim-tarbiya isleri qay darejede puxta rejelestiriliwi ham esapqa aliniwi is tajiriybesine, pedagogikaliq sheberligi ham toplag`an metodikaliq materiallarina baylanimli.

Rawajlaniw insandagi fizikaliq, ruwhiy ham jamiyetlik protsess bolip, ol barliq tuwma ham iyelegen sipat ozgerislerin oz ishine aladi.

Fizikaliq rawajlaniw boyinin osiwi, dene ham muchkul kushinin artiwi, sezgi agzalarinin bekkemleniwi, hareketlerin duris basqara biliwi ham usigan uqsasliqlar menen baylanisli.

Ruwhiy rawajlaniw bolsa insan shaxsindagi psixikaliq sipat ham belgilerinin qaliplesiwi,emotsional erklilik, biliw protsessinde zarur ozgerisler juz beredi.

Balanin jamiyetlik rawajlaniwi ol jamiyetlik turmista qatnasa baslaganda, onin minez-qulqinda, dogerek-atirapga bolgan qatnasinda, ayniqsa jamaat islerinde qatnasiwinda payda boladi.

Insannin rawajlaniwi bul insan organizmi ham ruwhiyatinda dogerek-atiraptagi turmis tasirinde juzege keliwshi sipat ozgerisler.

Sirtqi tasir ishki protsess penen qarama-qarsiliqti juzege keltiredi, maselen, balanin jana talabi menen imkaniyati ortasinda juzege kelgen qarama-qarsiliq yamasa saykeskelmewshilik onin rawajlaniwin hareketke keltiriwshi kush esaplanadi.

Baladagi mine usinday fizikaliq ham ruwhiy ozgerislerdin juz beriwinde, balanin rawajlaniwi, yagniy shaxstin qnaliplesiwinde biologiyaliq ham jamiyetlik faktor jetekshi rol oynaydi.

Tabiiy ham jamiyetlik faktordin oz-ara tasiri shaxstin tariyxi ham ontogenetik rawajlaniwi protsessinde juzege keledi. Insan jamiyetlik iskerlik protsessinde ozindegi biologik, tabiiy ozgesheliklerdi joq etpeydi, al ozlestiredi. Har bir isan iskerliktin bir turine basqa turlerge qaraganda kobirek qabiletli boladi.

Insan qabilet ham qizigiwlarin amelge asiriw ushin dogerek-atrapdagi tabiyat ham insanlar menen oz-ara tasir etiwge kirisedi. Onin dogerek-atraptagi barliqqa aktiv qatnasi onin zatlar menen bolatugin iskerligi arqali amelge asiriladi.

Insan ozinin talabin qandiriw ushin dogerek-atiraptagi turmis ham insanlar menen oz-ara aktiv tasirge kirisedi. Insannin dunyaga aktiv qatnasi onin zatlar menen bolatugin iskerliginde payda boladi.

Islep shigariw usili, islep shigariw qatnaslari ham olar tiykarinda juzege keliwshi jamiyetlik ortaliq, nsannin aktiv ruwhiy turmisi onin shaxsi mazmunin belgileydi.

Pedagogika shaxs tariyxiy protsessinin obekti ham subekti sipatinda rawajlanadi. Iskerlik ham tarbiya tasirinde, jamiyet tarepinen jaratilgan ideyalar, nizam ham normalardi ozlestiriw natiyjesinde insannin shaxsga say bolgan ozgeshelik ham sipatlari qaliplesedi, miynetke, adamlarga, ozine qatnasi sistemasi qaliplesedi. Insan shaxsi onin jamiyette tutqan ornina, maqsetine, turmisdagi roline, nege tiykarlanip hareket qiliwina qarap belgilenedi.

2. Shaxs degende insannin jamiyetlik negizi tusiniledi. Shshaxs tusinigi oz ishine har qiyli tasirler ham jamiyetlik ortaliq tasirinde qaliplesken ozgeshelikler, sipatlar jiyindisi.

Pedagogika pani insan shaxsinin qaliplesiwinde insanlar menen qatnasta boliwdin ahmiyeti ulken ekenligin korsetedi.

Ortaliqtin tasiri haqqinda gap bolganda, daslep jamiyetlik ortaliq itibarga alinadi, sebebi jamiyetlik ortaliq tusinigine shaxs jasaytugin jamiyettegi materialliq sharayat, onin ekonomikasi, jamiyetlik ham mamleket duzimi, islep shigariw qatnaslarnin sistemasi ham insanlardin solar menen belgilengen turmisi kiredi.

Insan jamiyetlik ortaliqtin maxsuli. Bul ortaliq ozgeriwi menen insanda ham ozgerisler juz beredi. Insan shaxsinda onin ozi jasap turgan jamiyetlik ortaliq, yagniy onin turmis sharayati, qaysi klassqa tiyisligi h.b. sawlelenedi. Jamiyetlik sharayat tupten ozgerse, insannin ruwhiyati ham o`zgeredi.Insannin jamiyetlesiwi, jamiyetke kirip keliwi shanaraqtan baslanadi. Insan shaxsinin qaliplesiwinde shanaraqtin roli ulken. Shanaraq insanda daslepki jamiyetlik ham adep-ikramliq tusiniklerin, xarakterinin qaliplesiwi ushin shart-sharayat jaratadi, sezimnin rawajlaniwina tasir etedi. Balanin shanaraqta tutqan orni usi shanaraqta neshe bala tarbiyalaniwina ham baylanisli. Balani qorshap turgan ulkenler onin turmisin saqlaw, den sawligin bekkemlew, dogerek-atiraptagilar menen qatansta boliwi haqqinda gamhorliq qiladi.

Bala mektepke bariwi menen onin jamiyetlik qatnasi tezlesedi. Mektepte bala klasindagi doslari, balalar ham jaslar sholkemleri, oqitiwshilar jamaati ham tarbiyashilar menen qatnasqa kirisedi. Sonin menen bir waqitta balanin mektepten tisqari qatnaslari ham keneyedi. Bul waqitta endi teatr, muzey, kinoteatr, kitapxanalar siyaqli madeniy oraylar balanin ruwhiy dunyasinin qaliplesiwine unali tasir korsetedi ham onin shaxsiy qizigiwlarin oyatadi.

Bala mektepke bargannan keyin ham shanaraq tasiri bala shaxsinin qaliplesiwinde zarur orindi iyeleydi. Bala dunya karasinin qaliplesiwinde shanaraqtagi uliwma adep-ikramli ortaliq- ata-analardin jamiyetlik aktivligi, miynetke qatnasi ulken tasir korsetedi. Eger shanaraqta duris emes tarbiya berilse, mektepte berilgen talim menen shanaraq ortasinda balanin dunya karasinda karsiliq juzege keledi. Bul waqitta mektep shanaraqqa, balanin sanasina tasir etiwde jetekshi rol oynawi,onin turmis jolin tanlap aliwinda ogan jardem beriwi lazim.

Isan shaxsi onin putun omiri dawaminda qaliplesip baradi, biraq garezsiz miynet iskerligine otken waqitta onin xarakterindegi tiykargi ozgeshelikler payda bolgan boladi. Miynet jamaatinde bir neshe jil islegennen keyin ol islep shigariwda jas kadrlarga basshiliq qiliwi mumkin, shanaraq kurgannan keyin dunyaga koz qarasi ham ozgeriwi juz beredi. Endi ol toplangan ham qabil etilgen turmis tajiriybesin jas awladqa uyrete baslaydi.

Deiek, insan shaxs sipatinda tabiyat inam etken hamde tarbiya ham jamiyetlik qaliplesiw sharayatlarina qarab belgili tarizde rawajlangan talant hamde onin putun omiri dawaminda atiraptagi waqiyalar menen oz-ara qatnasi kuralinda payda bolgan ozgeshelik ham sezimlerdin bekkem jiyindisinan ibarat. Natiyjede har bir insannin shaxsinda ogan belgili jamiyettin wakiline, onin jamiyetlik toparina say jamiyetlik ozgeshelikler hamde shaxs sipatinda ogan tiyisli bolgan ozine say psixologiyaliq ozgeshelikler boliwi mumkin. Bul ozgeshelikler bolsa barliq sirtqi faktorlardin shaxsga tasiri natiyjesinde juzege keledi ham onin ozine say minez-qulqinda payda boladi.

3. Shaxstin qaliplesiwi insan jamiyeti tarepinen jaratilgan jamiyetlik-tariyxiy tajiriybeni ozlestiriw, talim ham tarbiya beriw arqali amelge asiriladi. Bul har qiyli iskerliklerde juzege keledi. Talim-tarbiya natiyjesinde bala ozi jasap turgan jamiyettegi siyasiy sistema menen qatnasqa kirisedi yaki qatnasta bola baslaydi.

Balanin jamiyetlik tajiriybeni ozlestirip aliwi uzaq dawam etetugin bekkem protsess. Bunin bekkemligi sonda, bala bir tarepten, mazmuni ham kolemi tarepinen bekkem bolgan insaniyat tajiriybesin, ekinshi tarepten, usi tajiriybeni iyelew usillarin ozlestiriw protsessinde qaliplesip baradi.

Balalar iyelewi lazim bolgan mazmundi tanlaw, onin iyelep aliwina basshiliq etiw ulkenler tarepinen talim ham tarbiya protsessinde amelge asiriladi.

Bunda balanin ruwhiy-fiziologiyaliq ozgeshelikleri ham rawajlaniw dinamikasi itibarga alinadi. Sonin ushin tarbiya ham talimnin mazmuni, formasi ozgerip, bekkemlesip baradi, ogan tasir etiw usillari ham o`zgerip turadi.