1 sinfda savod oʻrgatish metodikasi
Download 60.34 Kb.
|
1 sinfda savod oʻrgatish metodikasi 3
|
1 sinfda savod oʻrgatish metodikasi Mundarija: Kirish……………………………………………………………………………..3 I.bob. Savod o’rgatishning zamonaviy tashkiliy-metodik tizimi……………….14 1.1 Savod o`rgatish metodikasining ilmiy asoslari………………………………7 1.2.Savod o’rgatish jarayonini davrlashtirish…………………………………..14 II.bob. Savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari o’qishni tashkil etishning ahamiyati va bunda yuzaga keladigan muommolar……………………………29 2.1. Savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari o’qishni tashkil etishning ahamiyati……………………………………………………………………….22 2.2. Savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari o’qishni tashkil etishda yuzaga keladigan muommolar…………………………………………………………29 Xulosa………………………………………………………………………….31 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………..33 Kirish
Prezident Shavkat Mirziyoyev raisligida 28 yanvar kuni maktab ta’limini rivojlantirish masalalari bo‘yicha videoselektor yig‘ilishi o‘tkazildi. Mamlakat kelajagi, barcha sohalar va loyihalar muvaffaqiyati bilimli insonlarga bog‘liq ekani ta’kidlandi. Savodxonlik tugagunga qadar birinchi sinf o’quvchilari nafaqat boshlang’ich o’qish va yozishni o’zlashtirish uchun zarur bo’lgan asosiy fonetik bilim va ko’nikmalarga ega bo’lishlari, balki til rivojlanishidagi dastlabki qadamlarni qo’yishlari, til va nutq haqida dastlabki tushunchalarga ega bo’lishlari kerak. “Savod o’rgatish” bola maktabga kelganda birinchi bo’lib tanishtiriladigan fandir. Bu esa “Savod o’rgatish” bo’yicha boshlang’ich umumiy ta’limning respublika davlat ta’lim standarti asosidagi tizimli-faollik yondashuvi qoidalarini amalga oshirish birinchi o’rinda ekanligini anglatadi: o’quvchilarning individual, yosh va psixologik xususiyatlarini, ta’lim va tarbiyaning muayyan maqsadlari uchun faoliyat va muloqot shakllarining roli va bilimlarini va ularga erishish yo’llarini hisobga olgan holda; maktabgacha va boshlang’ich umumiy ta’limning uzluksizligini ta’minlash. Savod o’rgatish darslarida bolalarda umumiy nutq ko’nikmalarini shakllantirish, eshitish va vizual idrok etishni rivojlantirish, talaffuz va fazoviy orientatsiyani yaxshilash, shuningdek, qo’llarning mayda mushaklarini rivojlantirish bo’yicha ishlar boshlanadi. Ta’lim atrofdagi voqelikning ob’ektlari va hodisalari bilan tanishish, didaktik o’yinlarni tashkil etish jarayonida amalga oshiriladi. Kurs ishi maqsadi: Savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari o’qishni tashkil etish. haqida ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi ob’ekti: Savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari o’qishni tashkil etish. bilan tanishtirish jarayoni Kurs ishi predmeti: Savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari o’qishni tashkil etish. bilan tanishtirish ko’nikmalari Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi natijalaridan pedagogik fanlar bo’yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo’llanmalar yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi. Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo’lim, umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat I.bob. Savod o’rgatishning zamonaviy tashkiliy-metodik tizimi 1.1 Savod o`rgatish metodikasining ilmiy asoslari Savod o’rgatish nutq va aqliy faoliyatning turli turlarini o’z ichiga oladi: suhbatlar, kuzatishlar, hikoyalar, topishmoqlar topish, takrorlash, o’qish. Ushbu turlar nutqiy vaziyatlarni yaratishga, o’qish va yozish jarayonlarini tushunishga va nutq qobiliyatlarini - o’qish va yozishni shakllantirishga yordam beradi. Inson o’z faoliyatida foydalanadigan barcha ma’lumotlar kodlangan, ya’ni. har bir qiymat birligi belgi yoki kod birligiga mos keladi. O’zbek tilida nutq tovush kodidan yoki bizning tovush tilimizdan foydalanadi, unda so’zning ma’nosi nutq tovushlarining ma’lum bir to’plamida kodlangan. Harf alifbo kodidan foydalanadi, unda harflar og’zaki kodning tovushlari bilan bog’liq. Bir koddan ikkinchisiga o’tish transkodlash deb ataladi. O’qish mexanizmi bosma (yozma) belgilarni semantik birliklarga, so’zlarga qayta kodlashdan iborat. Yozish - bu nutqning semantik birliklarini yozilishi (chop etilishi) mumkin bo’lgan shartli belgilarga qayta kodlash jarayoni. Savod o`rgatish metodikasining lingvistik asoslari. O’zbek yozuvi tovushli (fonematik). Demak, tilning grafik tizimidagi har bir tovush (fonema) o’ziga xos belgi – harf (grafema)ga ega. Shuning uchun ham savod o’rgatish metodikasi fonetik va grafik tizimlarga (fonetika va grafika) asoslanadi. O’qituvchi qaysi tovush birliklari semantik vazifani bajarishini (ya’ni, ular fonema) va qaysi biri bunday vazifani bajarmasligini (asosiy fonemalarning zaif pozitsiyalardagi variantlarini) bilishi kerak. Zamonaviy maktabda savodxonlikni o’rgatishning ovozli usuli qabul qilindi, bu so’zdagi tovushni ajratish, tovush tahlili, sintez, harfni o’zlashtirish va o’qish jarayonini o’z ichiga oladi. O’zbek grafikasining asosi bo’g’in printsipi bo’lib, u bitta harfni o’qib bo’lmaydi, u keyingi harflarni hisobga olgan holda o’qiladi. Shu sababli, savodxonlikni o’rgatishning zamonaviy metodologiyasida bo’g’inli (pozitsion) o’qish printsipi ishlaydi, bunda bolalar boshidanoq o’qish birligi sifatida ochiq bo’g’inga rahbarlik qilishadi. Ochiq bo’g’inlar o’zbek tiliga xosdir. Bo’g’inning qurilishi ko’p hollarda tovushning o’sishi qonuniga bo’ysunadi. Bo’g’in bir nafas chiqarish bilan talaffuz qilinadigan bir nechta tovushlardan iborat. Bo’g’inning tuzilishi har xil bo’lishi mumkin: SG (ochiq) GS (yopiq), SSG ‘SSSG undoshlari qo’shilishi bilan va boshqalar (C undosh G unli). Grafika qoidalarini o’zlashtirish yozish uchun zaruriy shart, ammo etarli emas. Ko’pincha og’zaki so’z va yozma so’z o’rtasida nomuvofiqlik mavjud. Bu fonemalar zaif holatda bo’lganda sodir bo’ladi. Harf bilan zaif pozitsiyani belgilash uchun siz ushbu tovush qaysi fonemaga tegishli ekanligini aniqlashingiz va keyin uni belgilashingiz kerak. Fonemaning kuchli holatiga mos keladigan tovush uchun harf grafika qoidalariga muvofiq, fonemaning kuchsiz holatini ifodalovchi tovush uchun esa imlo qoidalariga muvofiq tanlanadi. [3] O’qishni o’rganishning asosi orfoepiya bo’lib, uning normalarini bola darhol eslay olmaydi, shuning uchun dastlabki bosqichlarda ikki marta o’qish tavsiya etiladi: imlo, keyin esa orfoepik. Shuningdek, tinish belgilarining ba’zi holatlarini o’rganish kerak: nuqta, tire, savol belgisi va undov belgisi, vergul. Savod o’rgatish metodikasining psixologik asoslari O’qish va yozish murakkab psixik jarayonlardir. Tajribali o’quvchi "o’qish maydoni" deb ataladigan narsaga ega, ya’ni. matnning muhim qismini (2-3 so’z) tasavvur qila oladi. Bunday holda, o’quvchi so’zlarni umumiy shakliga ko’ra taniydi. Kattalar faqat notanish so’zlarni bo’g’inlarda o’qiydi. Ajam o’quvchining “o’qish maydoni” cheklangan: u faqat bitta harfni qamrab oladi va uni tanib olish uchun uni ko’pincha boshqalar bilan solishtiradi. Harfni o’qish darhol bolada tovushni nomlashni xohlaydi, lekin o’qituvchi sizdan butun bo’g’inni o’qishni talab qiladi, shuning uchun siz oldingi harfni yodda tutgan holda keyingi harfni o’qishingiz, ikki yoki uchta tovushni birlashtirishingiz va kombinatsiyani takrorlashingiz kerak. bo’g’in yoki so’zning yagona tovush tarkibini tashkil qiladi. Bu erda ko’plab bolalar uchun katta qiyinchiliklar mavjud. o’qish uchun bo’g’indagi harflar, so’zdagi bo’g’inlar qanchalik ko’p bo’lsa, shuncha ko’p idrok va tan olish harakatlarini bajarishingiz kerak. Bundan tashqari, Ajam o’quvchining ko’zlari ko’pincha chiziqni yo’qotadi, chunki. ko’z chiziqqa qat’iy parallel ravishda harakat qilishga odatlanmagan. Birinchi sinf o’quvchisi har doim ham o’qiganini tushunmaydi, shuning uchun u bo’g’in va so’zlarni 2 yoki undan ortiq marta takrorlaydi. Ba’zida bola "ko’nglidan" o’qishga harakat qiladi (birinchi bo’g’inda, rasm yoki kontekst bo’yicha). Biroq, bolaning "o’qish maydoni" ortib borishi bilan bu qiyinchiliklarning barchasi asta-sekin yo’qoladi. Yozish murakkab nutqiy harakatdir. Voyaga etgan odam elementar harakatlarni avtomatik ravishda sezmasdan yozadi. Birinchi sinf o’quvchisi uchun bu jarayon ko’plab mustaqil harakatlarga bo’linadi. U qalam va daftarning holatiga rioya qilishi, tovush yoki bosilgan harfga mos keladigan yozma xatning konturini eslab qolishi, uni chiziqqa joylashtirishi, so’zdagi boshqa harflar bilan bog’lashi kerak. Bu esa yozish tezligini sekinlashtiribgina qolmay, balki bolani aqliy va jismonan charchatadi.Shu munosabat bilan darslarda qo’l va tana uchun maxsus mashqlarni bajarish, yozishni og’zaki mashqlar bilan almashish kerak. 1.2.Savod o’rgatish jarayonini davrlashtirish O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgan dastlabki kunlardan boshlab, yangi hayot, yangi jamiyat qurishga kirishdi. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin – demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining mustahkam poydevori barpo etildi. Siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy sohalarda ulkan o’zgarishlar amalga oshirildi. Davlatimiz dunyodagi taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan mustahkam o’rin egallay boshladi. XXI asrning dastlabki yilidanoq ozod va obod Vatan, erkin va faravon hayot barpo etish – O’zbekiston xalqining milliy taraqqiyot yo’lidagi bosh g’oyasiga aylandi. Asosiy maqsad yurt tinchligi, Vatan ravnaqi va xalq farovonligini ta’minlashga xizmat qilish, jamiyat a’zolarini, aholining barcha qatlamlarini O’zbekistonnning buyuk kelajagini yaratishga safarbar etish, millati, tili va dinidan qat’iy nazar, mamlakatimizning har bir fuqarosi qalbida mustaqillik g’oyalariga sadoqat va o’zaro hurmat tuyg’usini qaror toptirish bo’lib qoldi. Albatta, milliy istiqlol mafkurasining bosh g’oyasi va uning maqsadlarini o’quvchi – yoshlar ongiga singdirishda ta’lim – tarbiya bilan bir qatorda oilaning ahamiyati beqiyosdir. Chunki, oila mafkuraviy tarbiyaning eng muhim ijtimoiy omillaridan biri hisoblanadi. Oila – jamiyat negizi bo’lib, ko’p asrlik mustahkam ma’naviy manbalarga ega. Zero, insonning taqdiri ham, kelajakdagi yutuqlari ham, kasb tanlashi ham, axloqli – odobli bo’lishi ham oilaga bog’liqdir. Chunki, farzandlarimizning yaxshi xulqi, axloqi oilada kamol topadi. O’zbekiston mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq jamiyat hayotida milliy qadriyatlarni tiklash va ular asosida barkamol avlodni voyaga yetkazish 10 davlat siyosatining ustivor yo’nalishiga ko’tarildi. O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasida “Oila jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida turish huquqiga ega” deb ta’kidlanishi bilan birga ota-onalar o’z farzandlarini voyaga yetganlariga qadar boqish va tarbiyalashga, voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o’z ota-onalari haqida g’amxo’rlik qilishga majbur ekanliklari 64, 66 – moddalarda ko’rsatilgan. Darxaqiqat, oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash kelajagimiz garovidir. Shuning uchun ham bolalarda yoshligidanoq milliy urf-odatlar, udumlar, an’analar va axloqiy madaniyati haqidagi tushunchalarni shakllantirish, oilaga bog’liq. Bolaning pok va sof sadoqat, ma’naviy jihatdan yuksak bo’lib o’sishi, oilaga oiladagi mustahkam, tinch va totuvligiga bog’liq. Chunki, unda tarbiyalanayotgan yosh avlod ham ma’naviy jihatdan yetuk, sog’lom, mustaqil fikrli komil inson bo’lib voyaga yetadi. Albatta bolaning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi oila totuvligi, uning davomiyligi oila a’zolarining ruhiyatiga o’zligini qanchalik darajada anglaganligida, o’z mustaqil fikriga, dunyoqarashiga, chinakam insoniy fazilatlarga ega bo’lgandagina to’laligicha ta’minlanadi. Oilada mehr-muhabbatning ustuvorligi bolada ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning asosini tashkil etadi. Biroq oila, o’z mazmun-mohiyatiga ko’ra har bir farzand uchun o’ziga xos xarakterli xususiyatlarga ega. Bunda o’zaro hurmat va qattiq tartib, oila a’zolarining o’z burchlari, bir-biriga nisbatan ezgulik, mehroqibat, yaxshi va munosib tarzda yashash, oilasining, qarindosh-urug’lari va yaqin odamlarining, qo’shnilarining omon-esonligi to’g’risida g’amxo’rlik qilish bolani ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. Shuningdek, kattalarning yoshlarga bergan saboqlari, ro’zg’or tutish, bola tarbiyalash bobidagi tajriba o’g’il va qizlarga oila mustahkamligini ta’minlashda keyin ham asqotadi. Oila – tarbiya maskani. Tarbiya uning eng muhim vazifalaridan sanaladi. Shu maskanda dunyoga kelgan farzand ota-onadan nafaqat irsiy xususiyatlarini, balki ulardagi xatti-harakat, axloq-odob, muomala qoidalarini ham o’zlashtirib 11 boradi. Ota-ona o’rtasidagi o’zaro hurmat, mehr-oqibat, halollik, poklik, mehnatsevarlik, insonparvarlik kabi oliy maqom qadriyatlar ona suti, oila a’zolarining mehri va namunasi bilan bola xulqi, ongiga singiydi. Bolaning aqliy, axloqiy, estetik, iqtisodiy, ekologik, jismoniy, ma’naviy, gigiyenik, jinsiy tarbiyasida oila asosiy omil va vosita hisoblanadi. Bu o’rinda misoli ota-ona – san’atkor, bola – san’at asari, tarbiya jarayoni esa san’atning o’zidir. O’zbek oilalariga xos yana boshqa xarakterli xususiyatlar ham mavjud. Ular uzoq yillar davomida shakllanib, qadriyat darajasiga ko’tarilgan va bugungi kunda ham o’z qimmatini saqlab qolmoqda. Ya’ni, bolajonlilik, serfarzandlik, mehnat taqsimotining qat’iyligi, oila byudjetining ota-ona tomonidan boshqarilishi, kichiklarning kattalarga izzat-ikromi, oila g’ururi, sha’nini himoya qilish uning har bir a’zosi uchun burchga aylanib qolganligi, tug’ilib o’sgan joyga alohida mehrmuhabbat tuyg’usini rivojlantiradi. Tarbiya murakkab va uzoq davom etadigan o’ziga xos jarayon bo’lib, u farzand tug’ilmasdan ancha oldin boshlanadi. Ya’ni, bo’lajak ota-onaning salomatligi, kayfiyati, nasl-nasabi, dunyoqarashi, ichki va tashqi dunyosi, axloqodobi, moddiy va ma’naviy darajasining mosligi, turmush qurishga ma’naviy va jismoniy tayyorligi farzand tarbiyasida muhim ahamiyatga egadir. Oilada amalga oshiriladigan tarbiyaning mazmuni farzandlarda o’z otaonasidan, oilasi, ajdodlari, tug’ilib o’sgan o’lkasi, Vatani, millati, xalqi, tili, dini, an’analaridan g’ururlanish hissini uyg’otishdan iborat. Xullas, insonning dastlaboila sharoitida shakllanib yetiladigan barkamol ma’naviyati yuksak ma’naviyatli jamiyat barpo etishda muhim rol o’ynaydi. Ma’lumki, bola o’z tarbiyasiga ko’ra g’oyat ta’sirlanuvchan bo’ladi. Ota-onalar o’z bolalarini bilishlariga nisbatan bolalar o’z ota-onalarini yaxshiroq biladilar. Bola ilk yoshligidanoq kattalarning harakatlariga taqlid qiladi, ularning so’zlarini takrorlaydi. Kishi ulg’aygach, bolaligida ko’rgan hamma narsani takrorlamaydi, ammo ana shu narsalarning barchasi uning qalbida, ongida o’zidan qandaydir iz qoldirgan holda saqlanib qoladi. Shuning uchun ham oilada bolalarga beriladigan nasihat va o’gitlar, ma’rifiy g’oyalar shaxs tarbiyasi kabi masalalar muhim ahamiyatga ega. Oilada ilm olishning qadri, bilimli va donishmand kishilarni hurmat qilish, mehmondo’stlik, xushxulqlik, mardlik, jasurlikni targ’ib etuvchi, o’z manfaatini ko’zlagan molparast, baxil, ochko’z, do’sti va xalqiga xiyonat kabi xislatlar haqida fikr yuritilishi ta’lim-tarbiyaga katta ta’sir etadi. Chunki oila muhitida bolalarni ilm olishga undash, uning foydalari, ilm ahlini hurmat etish to’g’risidagi fikrlar farzand barkamolligining asosini tashkil etadi. Oilada bolalarni ilm olishga da’vat etish, bilimli kishilardan yaxshilik kelishiga ishonish, ularning fikrini eshitibgina qolmay, amalda unga rioya etish lozimligi haqidagi o’gitlar, ilm-ma’rifat ishlari, ezgu maqsadlarni amalga oshirish muhim xususiyatlardan hisoblanadi. Chunki, inson ilm-ma’rifatli bo’lsa, odamlarga huzur baxsh etadi. Bilimli bo’lish bilan birga, yomon xatti-harakatlarni sodir etishdan saqlanish zururligi, manmanlik, maqtanchoqlikning zararli oqibatlari xususida nasihatlarni bayon etish oiladagi ma’naviy-axloqiy tarbiyaning asosini tashkil etadi. Ma’lumki, bilimli, ma’rifatli bo’lish kishining kibr-havodan uzoqroq turishini ta’minlaydi, o’gitlarda insonning kibr-havodan uzoq bo’lishi atrofdagi kishilar bilan ijobiy munosabatni o’rnata olishi uchun zamin hozirlaydi. Ilm sari intilish qutlug’, ezgu ish sanaladi. Demak, har bir kishi ilm o’rganish sari intilishi, o’zlashtirilgan bilimlarga amal qilishi, kibr-havodan voz kechishi zarurdir. Ilm o’rganish yo’lida aziyat chekkan, mashaqqat tortgan kishigina uni to’laqonli o’zlashtira olishi, kasb-hunar sirlarini mukammal egallashi mumkin. Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning xususiyatlaridan yana biri bu aqlni rivojlantirishdir. Chunki, aqlli odamning zehni o’tkir bo’ladi, u har qanday o’gitnasihatni tezda o’z ongiga singdirib oladi. Inson zehnining o’tkirligi, har qanday muammoni hal eta olish layoqatini xuddi yuqorida parvoz etayotgan qushning yerdagi o’ljani ko’rib, unga ega bo’lish ilinjida pastga sho’ng’ishida sodir etadigan tezligidir. Oqil odam zehnining tezligi qush parvoziga qiyoslanadi. Aqlli, bilimli kishilar behuda gaplarga ahamiyat, befoyda, o’zgalarga ziyon yetkazuvchi ishlarni amalga oshirmaydi. Nojoiz berilayotgan hadyalarga uchmaydi. Amalga oshirayotgan har bir harakati evaziga in’om-ehson kutmaydi, bahosi u qadar baland bo’lmagan sovg’alarni o’z qadr-qimmatidan yuqori qo’ymaydi. Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash xususiyatlaridan yana biri xushxulqlikdir. Bilim va hunar egasi bo’lish, ezgulik, yaxshilik yo’lida hamda umum manfaati uchun mehnat qilish xushxulq insonga xos fazilat hisoblanadi. Kishilar o’rtasida juda totuvlik, o’zaro ahillikning yuzaga kelishi yurtning farovon bo’lishi, odamlarning to’kin-sochin yashashining asosiy omilidir. Oilada bolalarni inson shaxsi va uning qadr-qimmatini ulug’lashga o’rgatish, mehmondo’stlik, do’stlik, o’zaro hamkorlik, mehnatga muhabbat, ilm olish va kasb-hunar egallashga nisbatan ishtiyoq va ehtiyoj, vatanparvarlik va qonqardoshlik tuyg’usiga ega bo’lish, tejamkorlikning ahamiyati va isrofgarchilikning oldini olish, adolat va adolatsizlik, yaxshilik va yomonlikning oqibatlari, axloqodob qoidalari, sihat-salomatlikni saqlashga oid o’gitlar haqida ma’lumotlar berish insonni yoshlikda aniq bir maqsadga intilishga tinimsiz harakat qilish, voyaga yetganida uning rohatini, mehnati natijasini ko’rish tushunchalarini shakllantiradi. Ko’rinib turibdiki, oilaning ta’lim-tarbiya borasidagi donishmandligi bola kamolotining asosini tashkil etadi. II.bob. Savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari o’qishni tashkil etishning ahamiyati va bunda yuzaga keladigan muommolar 2.1. Savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari o’qishni tashkil etishning ahamiyati O’quvchilar barcha so’zlarni «A» harfi bilan boshlanishini aytadi. O’qituvchi yozilgan so’zlarning barchasini o’rtadagi «A» harfi bilan tutashtiradi yoki «A» atrofiga jamlaydi: Yoki yana bir namuna А Anjir Anor Ari Archa Arra Ana R Raqs Rom Ruchka Rubob Randa Rasm Bo’g’inlarni ham o’rtaga jamlab, so’z hosil qilish mumkin. Bu ham «Iprovizasiya» metodi hisoblanadi. Masalan: Yuksak darajadagi aqliy va ijodiy harakatni talab qiladigan “Aqliy hujum” metodini o`tkazishdan oldin metodni o`tkazuvchi qatnashchilar uchun etarli darajadagi qulay tashqi muhitni yaratish lozim bo`ladi: ularni qulay joyga o`tkazadi, xonani shamollatadi, sokin musiqadan foydalanadi, g`oyalarning generatorlariga ofe yoki salqin ichimliklar ulashadi va hokazo. Qatnashchilarning aqliy va emocional holatini ko`tarish uchun “Aqliy hujum” rahbari etarli darajada erkin va demokratik holda auditoriya bilan muomila qiladigan bo`lmog`i lozim. Aqliy toliqishni oladigan psixologik mashqlarni o`tkazish mumkin. Masalan, maxsus bo`limlar talab qilinmaydigan masala yoki vaziyatlarni echish mumkin. Shundan keyin “Aqliy hujum” metodini o`tkazishning bevosita shartlariga o`tish mumkin bo`ladi. ekranda: - maqsadlar: reja va qoidalar aks ettiriladi. ra mar ar qir dur bar sup Bu tadbirlarga amalga oshirishga 10 daqiqagacha vaqt talab qilinadi. “Aqliy hujum” metodining shiorini tanlash. Iloji boricha “Aqliy hujum”ning shioridan foydalangan ma`qul. Chunki aynan shu shior mutaxassislar komandasini g`oyalarning tezlik bilan tug`ilishiga jalb qiladi. Metodni o`tkazuvchi ekranda bir qancha shiorlarning variantlarini tavsiya qiladi. Masalan, 1. Biz masalani echamiz va muammolar qolmaydi! 2. Muammo o`ta murakkab, biz uni hal qilamiz! 3. Har qanday muammo yagona to`g`ri echimga ega. Agar biz uni topolmasak dahshat bo`ladi! 4. Har qilinmagan muammo asabni taranglashtiradi, kayfiyatni tushiradi, vijdonni qiynaydi. Vahima bizga yarashmaydi! 5. Muammolarni hal qilish ko`nikmasini shakllantiramiz! “Klaster” metodi. “Klaster” (g`uncha,bog`lam) metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan shakli bo`lib, u o`quvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida erkin, ochiq o`ylash va shaxsiy fikrlarni bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g`oyalar o`rtasidagi aloqalar to`g`risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. “Klaster” metodi aniq ob`ektga yo`naltirilmagan fikrlash shakli sinaladi. Undan foydalanish inson miya faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog`liq ravishda amalga oshadi. Ushbu metod muayyan mavzuning o`quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o`zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining bir maromda bo`lishini ta`minlashga xizmat qiladi. Stil va Stil g`oyasiga muvofiq ishlab chiqilgan “Klaster” metodi puxta o`ylangan strategiya bo`lib, undan o`quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh asosida tashkil etiladigan mashg`ulotlar jarayonida foydalanishi mumkin. Metod guruh asosida tashkil etilayotgan mashg`ulotlarda o`quvchilar tomonidan bildirilayotgan g`oyalarning majmui tarzida namoyon bo`ladi. Bu esa ilgari surilgan g`oyalarni umumlashtirish va ular o`rtasidagi aloqalarni topish imkoniyatini yaratadi. “Klaster” metodidan foydalanishda quyidagi shartlarga rioya qilish talab etiladi. “Klaster” metodining qoidalari “Qarorlar shajarasi” (“Qarorlar qabul qilish”) metodi “Qarorlar shajarasi” metodi muayyan fan asoslari borasidagi bir qadar murakkab mavzularni o`zlashtirish, ma`lum masalalarda har tomonlama, puxta tahlil etish asosida ular yuzasidan muayyan xulosalarga kelish, bir muammo xususida bildirilayotgan bir necha xulosalar orasidan eng maqbul hamda to`g`risini topishga yo`naltirilgan texnik yondashuvlar. Ushbu metod, shuningdek, avvalgi vaziyatlarda “Klaster” metodi Nimani o`ylagan bo`lsangiz, shuni qog`ozga yozing. Fikringizning sifati to`g`risida o`ylab o`tirmay, ularni shunchaki yozib boring. Yozuvingizning orfografiyasi yoki boshqa jihatlariga e`tabor bermang Belgilangan vaqt nihoyasiga etmagunicha, yozishdan to`xtamang. Agar ma`lum muddat biror bir g`oyani o`ylay olmasangiz, u holda qog`ozga biror narsaning rasmini chiza boshlang. Bu harakatni yangi g`oya tug`ilguniga qadar davom ettiring Muayyan tushuncha doirasida imkon qadar ko`proq yangi g`oyalarni ilgari surish hamda mazkur g`oyalar o`rtasidagi o`zaro aloqadorlik bog`liqlikni ko`rsatishga harakat qiling. G`oyalar yig`indisining sifati va ular o`rtasidagi aloqalarni ko`rsatishni cheklamang. qabul qilingan qaror (xulosa)lar mohiyatini yana bir bor tahlil etish va uni mukammal tushunishga xizmat qiladi. Guruh o`quvchilari ishtirokida qo`laniladigan “Qarorlar shajarasi” bir necha o`n nafar o`quvchilarning bilimlarini darajasini aniqlash, ularning fikrlarini jamlash va baholash imkonini beradi. Ta`lim jarayonida mazkur metodning qo`llanilishi muayyan muammo yuzasidan oqilona qaror qabul qilish (xulosaga kelish)da o`quvchilar tomonidan bildirilayotgan har bir variant, ularning maqbul hamda nomaqbul jihatlarini mufassal tahlil etish imkoniyatini yaratadi. Mashg`ulot jarayonida o`quvchilar quyidagi chizma asosida tuzilgan jadvalni to`ldiradilar (yoki ushbu tartibdagi faoliyatni olib borishda yozuv taxtasidan foydalanadilar): “Qaror shajarasi” metodi quyidagi shartlar asosida qo`laniladi: 1. O`qituvchi mashg`ulot boshlanishidan oldin munozara, tahlil uchun mavzuga oid biror muammoni belgilaydi. Guruhlar tomonidan qabul qilingan xulosalar (qaror)larni yozish uchun plakatlarni tayyorlaydi. 2. O`qituvchi o`quvchilarni 4 yoki 6 nafar kishilardan iborat guruhlarga ajratadi. Muammoning hal etilish, u borada eng maqbul qarorning qabul qilinishi uchun muayyan vaqt belgilanadi. 3. Qaror qabul qilish jarayonida guruhlarning har bir a`zosi tomonidan bildirilayotgan variantlarning maqbullik hamda nomaqbullik darajalari MUAMMO 1-g`oya 2-g`oya 3-g`oya QAROR batafsil muhokama qilinadi. Har bir variantning afzallik va noafzallik jihatlari yozib boriladi. Bildirilgan variantlar asosida muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiluvchi usul xususida guruh asosida muammoni ijobiy hal etishga xizmat qiluvchi usul xususida guruh a`zolari bir to`xtamga kelib oladilar. 4. Munozara uchun ajratilgan vaqt nihoyasiga etgach, har bir guruh a`zolari o`z guruhi qarori borasida axborot beradilar. Zarur hollarda o`qituvchi rahbarligida barcha o`quvchilar bildirilgan xulosa (qaror)larni bir-biri bilan qiyoslaydilar. Muammo yuzasidan bildirilgan qarorlar borasida savollar tug`ilgudek bo`lsa, ularga javoblar qaytarilib boriladi, noaniqliklarga aniqlik kiritiladi. Agarda barcha guruhlar tomonidan muammo yuzasidan bir xil qarorga kelingan bo`lsa, o`qituvchi buning sababini izohlaydi. Savod o’rgatish davrida «Klaster» metodidan foydalanish ham muhim ahamiyatga ega. Misollar keltiramiz: Yoki boshqacha namunasi: Da nak ra dil la E kin tak lak shik «Klaster» metodini savod o’rgatish davrida faqatgina harf, tovush, bo’g’inlar va so’zlar uchun yemas, tovush va harflarni o’rgatishda rasmlardan ham tuzsa bo’ladi. Masalan: Xullas, savod o’rgatish davrida innovasion metodlardan foydalanish o’quvchilarning savodxon bo’lishlarida, DTS talablarida qo’yilg an bilim va ko’nikmalarni oson va qiziqarli yegallashlarida muhim ro’l o’ynaydi. Savod o’rgatish juda muhim mas`uliyatli va ayni vaqtda o’quvchining yesida bir umr saqlanib qoladigan sharafli davr hisoblanadi.Keyingi sinflarda beriladigan bilimlar o’quvchi tomonidan muvaffaqiyatli o’zlashtirilib olinishi ham bevosita yozma va og’zaki nutqiy ko’nikmalarning qay darajada rivojlanganligiga bog’liq. Shuning uchun ham yoshlarni o’qitish va ularni hayotga tayorlashda savod o’rgatish mashg’ulotlariga alohida e`tibor beriladi. Har bir tovush –harfning talaffuz qilinishi va yozilishini mukammal o’zlashtirib olishlari uchun hilma- hil mashg’ulotlarni dars jarayoniga singdirish o’quvchida mustaqil fikrlash va ijodiy ishlash ko’nikmasini shakllantirishga bog’liq. Savod o’rgatish davrida qo’llaniladigan grammatik o’yinlar o’quvchi imkoniyatlarini to’la ishga solish, har bir tovush va harfning yeng nozik tomonlariga alohida diqqat bilan qarashga undaydi. Bu davrda qo’llaniladigan grammatik o’yinlar ham hilma-hil bo’lib , o’quvchiga bilim berish, uni toliqishdan saqlash , o’zi bajargan ishdan zavqlanish imkoniyatini yaratadi . 1-sinf bolalariga bilim berish o’yin asosiga qurilsa samarali natijalarga yerishish mumkin . Bu yoshdagi bolalarni toliqtirmaslik , o’qish va yozuv darslarini qiziqarli tashkil yetish , sidirg’ali o’qish, husnixat malakalarini shakllatirish va mustahkamlash uchun yozuv mashg’ulotlarini to’g’ri tashkil qilsh ,o’yin shaklida uyushtirish zarur . O’quvchilar bilan grammatik o’yinlar uyushtirilar yekan , ularga barcha o’quvchilarni to’g’ri va chiroyli yozuvda xato va kamchiliklarga yo`l qo’yadigan o’quvchilarni ko’proq jalb qilish kerak . Savod o’rgatish davrida qo’llaniladigan grammatik o’yin turini tanlashda sinf o’quvchilarning hususiyatlari, qiziqish va imkoniyatlarini hisobga olish lozim. Respublikamiz maktablarida mehnat qilayotgan ilg’or boshlang’ich sinf o’qituvchilari birinchi sinf o’quvchilarini savodga o’rgatish jarayonida foydalanish uchun ko’plab didaktik o’yinlarni ijod qildilar. Ulardan dars jarayonida foydalanib yaxshi natijalarga yerishmoqdalar.7 Boshlang’ich sinf o’quvchilari fonetikadan bir qator bilimlarni yegallaydilar. Unli, undosh tovushlarni talaffuz qilish va taqqoslash asosida farqlaydilar. Undosh tovushlarning jarangli va jarangsiz talaffuz yetilishi, jufti bor va jufti yo`q jarangli va jarangsiz undosh tovushlar haqida amaliy bilim oladilar. Bu borada boshlang’ich sinflarda qo’llaniladigan tekshirish metodi tovushlarning jarangli yoki jarangsiz ekanligini anglab olish imkonini beradi. Bu o’z navbatida to’g’ri yozishda qo’l keladi. Shuningdek bu sinflarda bo’g’in va uning turlari, urg’uli va urg’usiz bo’g’inlar, tovushlarning bir-biriga ta`siri haqida amaliy bilim oladi. Bularning barchasini o’zlashtirib olish bir qator murakkabliklar tug’diradi. Shu tufayli boshlang’ich sinflarda fonetikaga oid didaktik o’yinlardan foydalanish qo’l keladi. “ So’z tuzish “ o’yini . O’yin savod o’rgatish davrida o’tkaziladi . Bu o’yinlarni bajarish o’quvchilarga tovushning so’z hosil qilishidagi ahamiyatini to’laroq tushunib olish imkonini beradi. O’quvchilar ushbu o’yinda ishtirok yetar yekan, so’zlarning turlituman usullar bilan hosil bo’lishi katta qiziqish uyg’otadi. O’zlari hosil qilgan yangi so’zlardan bevosita zavq olishga muvaffaq bo’ladi. So’z tuzish o’yini savod o’rgatishning tarkib –tahrir (analitik –sintetik) tovush metodi asosida bajariladi. Ushbu metodning ikkinchi qismi tuzish ,qurish ,birlashtirish singari ma`nolarni bildiradi. So’z tuzish o’yini ham aynan so’zga hilma-hil tovushlarni, bo’g’inlarni qo’shish orqali hosil bo’ladi. Bu o’yinni bajarishda so’zga turli hil usullar bilan tovush qo’shib yangi so’z hosil qiladi. II.bob. Savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari o’qishni tashkil etishning ahamiyati va bunda yuzaga keladigan muommolar 2.1. Savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari o’qishni tashkil etishning ahamiyati 1.Tovush savod o’rgatishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Savod o’rgatish davrida so’z va bo’ginlarni tovush tomonidan analiz va sintez qilish, tovush va ularning artikulyatsiyasini analiz qilish mashqlari o’tkaziladi, diktsiya (ravshan, burro gapirish) ustida ishlanadi, logopedik ishlar olib boriladi. Tovush ustida ishlash bilan ayniqsa, kesma harflardan so’z tuzish kabi sintez qilish usullari birlashib ketadi; tovush va harf o’rtasidagi munosabatni doimo aniqlab borish o’qish malakalarini shakllantirish uchun ham, imlo tomonidan savodli yozish asosini yaratish uchun ham foydalidir. S.P.Redozubov tovushni analiz va sintez qilish usullarini to’liq ishlab chiqqan. Shulardan o’zbek tilida savod o’rgatishda quyidagi uullardan foydalaniladi: Analiz mashqlari; 1.Nutq (gap)dan so’zni ajratish; so’zni aniq talaffuz qilish; bo’ginlarga bo’lish va bo’ginlarni aniq talaffuz qilish, urguli bo’ginni ajratish va uni boshqa bo’ginlardan farqlab, kuchli talaffuz qilib o’qish, maxsus tovushni ajratgan holda so’zni bo’ginlab o’qish (aaaa-na, nooon, iiil. Sssa-na, ki-yyyik, iiish) 2.Shu darsda o’rganiladigan yangi tovushni ajratish. Yangi tovushni birinchi marta ajratishning bir necha usuli bor: a) so’zdan tovushni uzun talaffuz kilib ajratish: aaa-na, looo-la, iiin, booo-la; b) undosh tovushni yopik bugandan ajratish: Usss-mon, O- limmm, A-minnn. v) sirgaluvchi undoshni ochiq bo’gindan ajratish: sssa-na, to-yyyi, zzzi-rak; g) bo’gin hosil qilgan bir unlini ajratish: o-na, u-num, o’- tin, yo-rur, o-nta, yu-tuq, u-zuk; d) o’rganilgan tovushni so’z boshida kelgan so’zlardan ajratish (so’zni oq’ituvchi aytadi, birinchi tovushni esa o’quvchi aytadi): nok,tok, lola,...; y) rasm nomini ifodalovchi so’zni aytish: o’qituvchi nokningrasmini ko’rsatib, noa deydi, o’quvchilar k tovushini qo’shib aytadilar nok. Asosan, darsda yangi tovush birinchi marta ajratib, talaffuz qilingandan so’ng, shu tovush so’z boshida, o’rtasida, oxirida kelgan va aniq talaffuz qilinadigan so’zlar tanlanib, o’quvchilarga talaffuz qildiriladi: k tovushi uchun: kuz, tik, tok. O tovushi: olma, osh, O-mon; D tovushi: dor. Odil (so’z oxirida jarangsizlashadigan ozod, hisob kabi so’zlarni tanlash tavsiya qilinmaydi). 3. So’zdagi tovushlarni sanash va ularning nomini tartibi bilan aytish, sonini aniqlash, bo’ginlarni sanash: Olma - ol~ma - o-l-m-a; to’rtta tovush, to’rtta harf, ikki unli tovush, ikki undosh tovush, ikki bo’gin .... Bu usuldan oq’uv yilining ikkinchi yarmida va keyingi sinflarda ham fonetik taxlil sifatida foydalaniladi. 4. Jarangli va jarangsiz undoshli so’zlarni taqqoslash: dil-til, oldin-oltin, tor-tosh, moy-choy-loy-boy-soy-toy kabi. Savod o’rgatishda analiz sintez bir-biridan ajratilmaydi, chunki analiz o’qish jarayonini egallash uchun zamin yaratadi, sintez esa ko’proq o’qish malakasini shakllantiradi. Sintez mashqlari 1.Tovush tomonidan analiz qilingan so’zni yoki bo’ginni talaffuz qilish va uni kesma harfdan tuzish (yozish); shu so’z yoki bo’ginni o’qish. 2.O’rganilgan undosh bilan (na,no, la.lo, ni, li, bi, si, ma, mo, mi, ta, to, ti, di, do, so, sa, ...) bo’gin jadvalini tuzish; bo’gin jadvalini kitobdan yoki matndan o’qish; kesma harflardan burin jadvalini tuzish. 3.Bola-lola-tola, boy-toy-soy-loy, baxt-taxt, ona-ota, mosh-bosh kabi bir undosh harf bilan farqlanadigan yoki ona-opa, ukki-ikki, osh-ish kabi bir undosh harf bilan farqlanadigan so’zlarni o’qish (bunday so’zlarni o’quvchilarning o’zlari topib o’qishlari mumkin). 4.So’zning boshiga yoki oxiriga bir harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qish; ola-lola, osh-bosh, oy-toy, boy, soy, loy; o’roq-so’roq; ol—xol, sol; sava-savat, yelka~yelkan; son~oson; ayiq ~kayik,- o’lka-yulka; olti-oltin; oldi~oldin. 5.So’z o’rtasiga harf qo’shib, yangi so’z hosil qilib o’qing; ko’mak-ko’lmak, zirak-ziyrak, tana-tashna, osha-oshna. b.Bo’ginlarni almashtirib yangi so’z hosil qilish va o’qing Gulnor—Norgul. 6. Tovushlarning o’rnini almashtirib yangi so’zni hosil qilish va o’qish: somon-osmon, tilak – kalit, quy - yuq 7. Tovushni yoki bo’ginni tushirib qoldirib yangi so’z hosil qilish va o’qish: anor-nor, gulnor—gul, yelkan-yelka, bogla-bola. Bo’gin qo’shi1ib yangi so’z: hosil qilish va o’qish: bog-bogcha, gul-gulzor, bogbon, dorboz. Sintetik ishlarning bu usullari tovush ustida ishlatib harf ustida ishlash bilan birga qo’shib olib borishni talab qiladi. Bu ish usullari qiziqarli bo’lib, darsda yarim o’yin holatini vujudga keltirishga imkon beradi. 2.2. Savod o’rgatish davrida sinfdan tashqari o’qishni tashkil etishda yuzaga keladigan muommolar Ertak – og’zaki xalq she’riyatining asosiy janrlaridan biri bo’lib, epik, asosan sehrli, sarguzashtli yoki maishiy xarakterdagi nasriy asar, xayoliy muhitga ega. Ertak tufayli atrofdagi dunyoni bilish jarayoni yakunlanadi. Ijodkorlik syujetlarini tushunib, biz o’zimizni ertak sahifalarida yashovchi qahramonlarning harakatlarida, fikrlarida ko’rishni o’rganamiz. Biz munosabatlarning har xil turlari, inson xarakteri haqida ma’lum fikrlarni shakllantiramiz. Qahramonlar obrazlari bizni o’zimizni kashf etish jarayonida ishtirok etishga chorlaydi. Ertak - bu psixokorreksiyaning kuchli vositasi. Inson xatti-harakatlarida, muloqotida, faoliyatida o’z xatolarini topishni, ularning o’zgarishi holatlarini modellashtirishni o’rganadi. Psixo-korrektsion ertaklar bolaning xulq-atvoriga yumshoq ta’sir qilish, insonning muammolari haqida hikoya qilish va har kim o’zini tanib olish uchun yaratilgan. Bunday ertaklarga bolaning o’zi tuzgan va bola bilan birgalikda tuzilgan ertaklar kiradi. Didaktik ertaklar ma’lum bilimlarning ma’nosi va ahamiyatini ochib beradi. Didaktik ertaklar shaklida o’quv vazifalari "xizmat qilinadi". Shunday qilib, ertak bilan ishlash, siz bolaga ma’lum ta’sir ko’rsatishingiz mumkin. Bolalar bosimni sezmaydilar. Amaliyot shuni ko’rsatdiki, ertaklar mukammal esda qoladi va kuchli ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ertak terapiyasi - muammoni hal qilishga qaratilgan ertak yordamida amalga oshiriladigan faoliyat. Bu usul qadim zamonlardan boshlangan - hatto katta buvilarimiz ham noto’g’ri xatti-harakatlar uchun tanbeh bermagan, balki ertak aytib berishgan. Ertaklar bolalarni haqiqat bilan tanishtirdi, "nima yaxshi" va "nima yomon" ni aniq ko’rsatdi. Ertak terapiyasi badiiy terapiya usullaridan biridir. "Ertak rus xalq pedagogikasining birinchi va yorqin urinishidir" (K.D. Ushinskiy). Bolalar bog’chasida ertak terapiyasi maktabgacha yoshdagi psixologlar tomonidan muvaffaqiyatli qo’llaniladigan usuldir. Darhaqiqat, ertaklar yosh maktabgacha yoshdagi bolalar orasida mashhur bo’lgan va bo’lib qolmoqda. Axir, bolalarda mavhum fikrlash ustunlik qiladi - bu jonli tasvirlar orqali uzatiladigan ma’lumotlar eng qabul qiluvchi ekanligini anglatadi. Nutq terapevtlari ham bu usulga murojaat qilishdi, chunki. Bolalar nutqini rivojlantirish muammosi maktabgacha ta’lim tizimida ayniqsa dolzarb bo’lib qolmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalik - bu bola hayotidagi eng muhim bosqichlardan biri: to’liq o’tgan, har tomonlama to’ldirilgan bolaliksiz, uning butun keyingi hayoti nuqsonli bo’ladi. Statistik ma’lumotlarni tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining rivojlanishidagi noqulay tendentsiyani aniqladi. Umumiy nutqi kam rivojlangan bolalarning nutq faoliyati uchun ertak shaklidan foydalanadigan bu usul; Turli pedagogik va psixoterapevtik usullarni yagona ertak kontekstida birlashtirish murakkab ertak terapiyasi usulining yangiligi va dolzarbligi hisoblanadi. Usulning o’ziga xos xususiyatlaridan biri bu bolalarning o’zlari o’zlarining shaxsiy xususiyatlarini namoyon etishlari va tushunishlari mumkin bo’lgan ajoyib muhitni yaratishdir. Ma’lumki, ertak bolaning dunyoqarash tizimiga mos keladi va o’zining tashqi va ichki "men"i, odamlar o’rtasidagi munosabatlar usullari va o’zini o’zi anglash imkoniyatlari to’g’risidagi bilimlarni chuqurlashtirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratadi. Bola tabiiy ravishda ongli ravishda harakat qilishni, sabab-oqibat munosabatlarini ko’rishni o’rganadi, o’z qobiliyat va fazilatlarini o’rganadi, ongli va ongsiz ravishda ijodiy qobiliyatlarni namoyon qiladi.To’g’ri tarbiyalashda ertak va badiiy asarlarning rolini inkor etish qiyin. og’zaki nutq. An’anaviy tarzda gapirganda, matnlar so’z boyligini kengaytiradi, dialoglarni to’g’ri qurishga yordam beradi va izchil, mantiqiy nutqning rivojlanishiga ta’sir qiladi. Noan’anaviy - bu o’ziga xos, g’ayrioddiy fikrlash, nafaqat mazmunni o’z uslubida idrok etish, balki hikoyaning borishini ijodiy ravishda o’zgartirish, turli xil yakunlarni o’ylab topish, kutilmagan vaziyatlarni kiritish, bir nechta syujetlarni bittaga aralashtirish va hokazo. Ammo bu asosiy vazifalarga qo’shimcha ravishda, bolalar nutqini yanada hissiy, tasavvurli va chiroyli qilish bir xil darajada muhimdir. Bizning tushunishimizcha, korreksion ta’lim muhiti nafaqat bolaning shaxsiyatini rivojlantirish sharti, balki mutaxassisning kasbiy ijodkorligining ko’rsatkichidir, chunki uni modellashtirish va loyihalash o’qituvchidan chuqur bilim, yuqori kasbiy mahorat, ijodiy qobiliyatga ega bo’lishni talab qiladi. qidiruv, an’anaviy va noan’anaviy texnologiyalarning moslashuvchan kombinatsiyasi, bolalar, ularning ota-onalari, tuzatish jarayonini ta’minlaydigan odamlar bilan ishlash qobiliyati. Umumiy nutqi kam rivojlangan bolalar bilan tuzatish ishlarida ijobiy natijaga erishish uchun ular ertak mavzularidagi darslarni syujet-tematik tashkil etishdan foydalanadilar, chunki bu sinflar nutqni faollashtirish, kognitiv jarayonlarni rivojlantirish uchun ko’proq mos keladi va bolalarning nutqiga mos keladi. psixofizik ma’lumotlar, shuningdek, potentsial bolalar imkoniyatlarini maksimal darajada oshirish. Ushbu usullardan foydalangan holda nutqni intensiv rivojlantirish quyidagilarni ta’minlaydi: ona tilini o’rganishning bolalarning kommunikativ nutqi va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish, ularning ma’naviy-axloqiy qadriyatlarini shakllantirish bilan bog’liqligi; * nutq faoliyati turlarini jadal rivojlantirish: tinglash, gapirish, muloqotning turli vaziyatlarida tildan erkin foydalanish qobiliyati; * bolalarning badiiy va majoziy va mantiqiy tafakkurini rivojlantirish, nutq aloqasi madaniyatini tarbiyalash. * bolalarning faolligini, ularning mustaqilligini oshirish, aqliy va nutq rivojlanishiga hissa qo’shish; * mazmunli gapirish qobiliyati; * bolalar nutqini boyitish, ularning til hodisalariga e’tiborini va qiziqishini rivojlantiradi; * ertak o’qish, musiqa tinglash, rasmlarni ko’rish jarayonida atrof-muhit haqidagi g’oyalarni kengaytirish va takomillashtirish; * fonemik eshitishni rivojlantirish; * umumiy va nozik vosita ko’nikmalarini rivojlantirish; * nutqiy nafas olishni rivojlantirish; * so’zlarning tovush-harf tahlili haqida elementar tushunchalarni berish; * bolalarning so’z boyligini boyitish, izchil nutq va nutqning grammatik tuzilishini rivojlantirish. Bularning barchasi, bolalikning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ertak, sayohat, sarguzasht, o’yin yoki bitta leksik mavzu syujeti doirasida o’zlashtirilishi osonroq. Syujetda harakatlar sodir bo’lganda, bolalar o’ynab, "tovush", "bo’g’in", "so’z", "gap", "harf" tushunchalarini tushunadilar, maqollar, maqollar talaffuzida tovushlardan to’g’ri foydalanishni mustahkamlaydilar. , ertak yaratishda ishtirok etish. Ertak terapiyasi elementlaridan foydalangan holda darslarni tashkil qilish variantlari: - ertak; - folklorning elementlari; - xayoliy sarguzashtlar; - adabiy qahramonlar; - syujetlar va multfilm qahramonlari va boshqalar. Ertak terapiyasi elementlaridan foydalangan holda sinflarni qurish ixtiro qilingan uchastkada amalga oshiriladi. Bitta mavzu yoki syujet bo’yicha olib borilgan va tashkil etilgan darslar quyidagilarga yordam beradi: - nutqning barcha tarkibiy qismlarini rivojlantirish; - tovush-bo’g’in tahlili va sintezi malakasini shakllantirish; - kognitiv jarayonlarni rivojlantirish; - bolalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish; - ijobiy his-tuyg’ularni va axloqiy va estetik his-tuyg’ularni tarbiyalash. Ertak terapiyasi elementlari bilan mashg’ulotlar bolaning ruhiga, uning his-tuyg’ulariga qaratilgan. Ular bolalarda mehr-oqibat uyg’otadi, ezgu ishlar qilishga ishtiyoq uyg’otadi, go’zallik tuyg’usini tarbiyalaydi. Tovushlarni talaffuz qilish va farqlashni avtomatlashtirish bo’yicha frontal darslarning tuzilishi kerakli elementlarni o’z ichiga oladi: 1) tashkiliy moment; 2) dars mavzusini muloqot qilish; 3) artikulyar va akustik xususiyatlarga ko’ra tovush xususiyatlari; 4) o’rganilayotgan tovushlarni bo’g’in va bo’g’in birikmalarida talaffuz qilish; 5) so’zlardagi tovushlarning talaffuzi; 6) psixo-gimnastika; 7) taklif ustida ishlash; 8) bog’langan nutqda tovushning talaffuzi; 9) savodxonlik elementlarini o’rgatish; 10) dars natijasi. Majburiy elementlardan tashqari, qo’shimchalar kiritiladi: tilni tahlil qilish va sintez qilish funktsiyasini rivojlantirish bo’yicha vazifalar; savodxonlikka tayyorlash; leksik va grammatik vazifalar; psixo-gimnastika, ovoz, nafas olish, yuz mashqlari; syujetni rivojlantirish jarayonida yuzaga keladigan harakatlar va harakatlarga taqlid qilish; ijodiy vazifalar; so’z yaratish; kognitiv jarayonlarni rivojlantirish uchun o’yinlar va mashqlar. Qo’shimcha elementlarning soni, turi va tabiati har bir alohida darsning maqsadlari bilan belgilanadi. Ularning kirish qismi nafaqat dars mavzusi, balki darsda ishlatiladigan belgilarning tabiati bilan ham belgilanadi. Dasturlar va texnologiyalar ertak terapiyasi usulini qo’llash orqali bolaning shaxsiy, nutq salohiyatini, uning aqliy rivojlanishini rivojlantirish g’oyasiga asoslanadi. Ushbu dasturlarning o’ziga xos xususiyati ularning har tomonlama va ko’p qirrali yo’nalishi bo’lib, bu turli sohalardagi bilimlarni bir butunga birlashtirishga imkon beradi. Ertak terapiyasi art-terapiya usullaridan biri bo’lib, bu borada biz bola shaxsining nutqini rivojlantirish, ongini kengaytirish va tashqi dunyo bilan nutq orqali o’zaro munosabatni yaxshilash uchun ertak shaklidan foydalanamiz. Ertak terapiyasining asosiy printsipi - bu shaxsning yaxlit rivojlanishi, ruhga g’amxo’rlik qilish (yunon tilidan tarjima qilingan, ruhga g’amxo’rlik - terapiya). E.I. Pojilenko o’zining "Ovozlarning sehrli dunyosi" kitobida darslar uchun turli xil variantlarni taklif qiladi: adabiy ertak qahramonlari, maxsus tayyorlangan panellar, ertak syujetlari va boshqalar. Sinfda kerak bo’lganda quyidagilar qo’llaniladi: - bolalarning savol berish qobiliyati, chunki nufuzli mahalliy va xorijiy psixologlarning (A. Zaporojets, L. Venger, A. Fromm, D. Dobson va boshqalar) fikriga ko’ra, kontekstda savolni oqilona shakllantirish qobiliyati. maktabgacha yoshdagi bolaning muvaffaqiyatli rivojlanishining ko’rsatkichlaridan biri. Albatta, kun davomida bola vaziyatga qarab juda ko’p savollar beradi. Ammo unga qahramonlarga, masalan, tovuqli ryaba (bobo, ayol, tovuq yoki sichqon) haqidagi ertak haqida hazil savolini berish ancha qiyin bo’ladi. - so’z, ibora va jumlalar qurish qobiliyati. Masalan: bir nechta bir ildizli so’zlarni o’ylab toping (o’rmon - o’rmon, o’rmonchi va boshqalar); fonemik eshitishning rivojlanishiga e’tibor berib, ikkita so’zni qofiyalang (jasur temirchi) va keyin siz yana so’z yaratishning xabarchisi sifatida qofiya zanjiri va kupletlarga o’tishingiz mumkin; "Har biridan bir so’z" o’yinida uzun, umumiy jumla tuzing: "Kolobok" - "Kolobok dumalab ketmoqda" - "Kolobok yo’lda dumalab bormoqda" - "Kolobok yashil yo’lda dumalab ketmoqda" va hokazo. Lingvistik ta’lim elementlaridan foydalaning. Bu erda bolani nafaqat kompozitsiyani o’rgatish, balki unga bir-biri bilan yozma muloqot janrida ochiladigan yangi imkoniyatlarni ko’rsatish ham muhimdir. Bunday muloqotning eng oddiy turlari eslatmalar, telegrammalar, qisqa xatlardir. Va ertaklarning sevimli qahramonlari bunday muloqotning birinchi ob’ektlari hisoblanadi. Masalan, "Qizil qalpoqcha" ertaki. Biz kimga eslatma, kimga xat va kimga telegramma (va hatto shoshilinch) yuborish yaxshiroq ekanligini hal qilamiz, chunki bola og’zaki va yozma nutqning xususiyatlariga ayniqsa sezgir. Kitob L.B. Fesyukova "Ertak bilan ta’lim" darslarning ajoyib syujet-tematik tashkil etilishini va o’quv materialini taqdim etishning xilma-xilligini taklif qiladi, bu izchil nutqning o’z-o’zidan rivojlanishiga, bolalarning ijobiy hissiy holatini, qiziqish va e’tiborni saqlashga yordam beradi. shuning uchun bilimlarni o’zlashtirishda yaxshiroq ishlash. Yana bir ijobiy jihat shundaki, vazifalar barcha analizator tizimlarini ishga tushirishga qaratilgan. Barcha leksik mavzular bo’yicha ko’rgazmali materialdan qayta-qayta foydalanish o’rganishning keyingi bosqichlari uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan tasvir-tasvirlarning tasvir-tushunchalarga o’tishiga yordam beradi. Ushbu kitobda maktabgacha ta’lim tizimida ertaklardan to’liq foydalanishga yordam beradigan maxsus universal sxema ishlab chiqilgan. Bu shunday ko’rinadi: Ertakning nomi. Axloqiy dars. Yaxshi tuyg’ularni rivojlantirish. Ovozli zaryadlash. Fikrlash va tasavvurni rivojlantirish. Ertak qo’llarni rivojlantiradi va hokazo. Bu sxema bolalar rivojlanishini uyg’unlashtirish maqsadida o’qituvchilarning ertak bilan mustaqil ijodiy ishlarining mexanizmi ishlab chiqilgan namuna, namunadir. Kattalar oldida turgan asosiy vazifalardan biri - bolani ertak mazmuni bilan tanishtirish, eng yaxshi holatda, matn yuzasida nima yotayotgani haqida gapirish, o’ynash, dramatizatsiya qilish, sahnalashtirish ... Bu an’anaviy yo’nalish deb ataladi. ertak bilan ishlash. Kitob muallifi D.Rodari merosi va TRIZ mualliflari (G.Altshuller, M.Shusterman va boshqalar) tavsiyalarini meros sifatida olib, ertak materialidan foydalanishga noan’anaviy tarzda yondashishni taklif qiladi. T.D. Zinkevich-Evstigneeva o’zining "Ertak terapiyasiga o’rgatish" kitobida ertaksiz bunday psixologik, psixoterapevtik, pedagogik yo’nalish yo’qligini aytadi. Taklif etilayotgan dasturlar metafora asosida qurilgan, ular qalbga "moslashishi" va dunyoqarash va xatti-harakatlarni yumshoq o’zgartirishni boshlashi kerak, "tugallanmagan harakat" ta’siridan foydalaniladi. Ushbu uslub bolalarning idrokini faol saqlashga imkon beradi, ularning fikrlash qobiliyatini rag’batlantiradi. N.M. Pogosova "Ertakka cho’mish" kitobida ertak belgilarining lug’atini ko’rib chiqadi, bu ertaklarning ichki mohiyatini ko’rishga yordam beradi, bu odatda bizning ko’zimizdan yashiriladi. Ertak mashg’ulotlari o’zingizni ertakga cho’mdirishga yordam beradi, ya’ni bolangiz bilan o’ynang, ertak bilan yashang, ertak tasvirlarining energiyasi bilan to’ldiring. Ertak - bu miniatyuradagi inson hayoti. Hayotning qiyinchiliklari, muammolari va vazifalariga egiling - bu tasodif emas. Har qanday to’siq ruh uchun sinovdir. Sinovdan to’g’ri o’tsak, ruhan boyib, kuchliroq bo’lamiz. Bolalar ertak qahramonlari, sehrgarlar va jodugarlar, yirtqich hayvonlar va perilar, shahzodalar va malikalar sifatida qayta tug’ilgan ertakni "yashash" orqali o’z shaxsiyatining barcha qirralarini qabul qilishni o’rganadilar. V.Sokolov adabiy ertaklar terapiyada profilaktika, o’qitish, illyustratsiya, model, aloqani rivojlantirish sifatida xizmat qilishi mumkinligini ta’kidlaydi ... U hisoblaydi. hikoya bolaga muayyan muammoni qanday hal qilishni taklif qilish uchun ishlatilishi mumkin. Ammo bu uni ishlatishning mumkin bo’lgan usullaridan biri, u quyidagi usullarni ko’rsatdi: 1) Ertak bola bilan ishlaydigan kattalar uchun ajoyib umumiy tilni ta’minlaydi. Odatda ular turli tillarda gaplashadi. Shu bilan birga, bolaning ikki tilli bo’lish ehtimoli ko’proq, kattalar esa muloqotda ko’proq muammolarga duch kelishadi. (Ayniqsa, bu biror narsani xohlaydigan kattalar bo’lgani uchun). Ertak tili ularni yaqinlashtiradi, tabiiyki. 2) Ertak oddiy xiralashgan nutqdan ko’ra ko’proq ma’lumotga ega. U o’z pozitsiyalarini ramzlar, metaforalar va analogiyalardan jiddiyroq narsa sifatida qabul qilmaydi. Shu munosabat bilan, bolalarning o’zlari tuzadigan ertaklar tahlil uchun material va alohida ahamiyatga ega bo’lgan tushunchalar uchun nom beradi. 3) Ertak o’qituvchining o’zida bolalar va ijodiy kuchlarning uyg’onishiga hissa qo’shadi. Bu sezgi, birinchi taassurot va boshqalar darajasida tushunish va ishlashni faollashtiradi. 4) Ertak erkinlik keltiradi. "Maktabgacha ta’lim" jurnalidagi "Ertaklar terapiyasi o’z-o’zini bilish vositasi sifatida" maqolasida aytilishicha, maktabgacha yoshdagi bola tashqi dunyo bilan o’zaro ta’sir qilish jarayonida faol shaxs sifatida dunyoni tan oladi va shu bilan birga o’zini taniydi. O’z-o’zini bilish orqali esa bola nafaqat o’zi haqida, balki uning atrofidagi dunyo haqida ham ma’lum bir bilimga ega bo’ladi. XULOSA
Inson o’z faoliyatida foydalanadigan barcha ma’lumotlar kodlangan, ya’ni har bir qiymat birligi belgi yoki kod birligiga mos keladi. O’zbek tilida nutq tovush kodidan yoki bizning tovush tilimizdan foydalanadi, unda so’zning ma’nosi nutq tovushlarining ma’lum bir to’plamida kodlangan. Harf alifbo kodidan foydalanadi, unda harflar og’zaki kodning tovushlari bilan bog’liq. Bir koddan ikkinchisiga o’tish transkodlash deb ataladi. O’qish mexanizmi bosma (yozma) belgilarni semantik birliklarga, so’zlarga qayta kodlashdan iborat. Yozish - bu nutqning semantik birliklarini yozilishi (chop etilishi) mumkin bo’lgan shartli belgilarga qayta kodlash jarayoni. Savod o`rgatish metodikasining lingvistik asoslari. O’zbek yozuvi tovushli (fonematik). Demak, tilning grafik tizimidagi har bir tovush (fonema) o’ziga xos belgi – harf (grafema)ga ega. Shuning uchun ham savod o’rgatish metodikasi fonetik va grafik tizimlarga (fonetika va grafika) asoslanadi. O’qituvchi qaysi tovush birliklari semantik vazifani bajarishini (ya’ni, ular fonema) va qaysi biri bunday vazifani bajarmasligini (asosiy fonemalarning zaif pozitsiyalardagi variantlarini) bilishi kerak. Zamonaviy maktabda savodxonlikni o’rgatishning ovozli usuli qabul qilindi, bu so’zdagi tovushni ajratish, tovush tahlili, sintez, harfni o’zlashtirish va o’qish jarayonini o’z ichiga oladi. O’zbek grafikasining asosi bo’g’in printsipi bo’lib, u bitta harfni o’qib bo’lmaydi, tzh. u keyingi harflarni hisobga olgan holda o’qiladi. Shu sababli, savodxonlikni o’rgatishning zamonaviy metodologiyasida bo’g’inli (pozitsion) o’qish printsipi ishlaydi, bunda bolalar boshidanoq o’qish birligi sifatida ochiq bo’g’inga rahbarlik qilishadi. Ochiq bo’g’inlar o’zbek tiliga xosdir. Bo’g’inning qurilishi ko’p hollarda tovushning o’sishi qonuniga bo’ysunadi. Bo’g’in bir nafas chiqarish bilan talaffuz qilinadigan bir nechta tovushlardan iborat. Bo’g’inning tuzilishi har xil bo’lishi mumkin: SG (ochiq) GS (yopiq), SSG ‘SSSG undoshlari qo’shilishi bilan va boshqalar (C undosh G unli). Grafika qoidalarini o’zlashtirish yozish uchun zaruriy shart, ammo etarli emas. Ko’pincha og’zaki so’z va yozma so’z o’rtasida nomuvofiqlik mavjud. Bu fonemalar zaif holatda bo’lganda sodir bo’ladi. Harf bilan zaif pozitsiyani belgilash uchun siz ushbu tovush qaysi fonemaga tegishli ekanligini aniqlashingiz va keyin uni belgilashingiz kerak. Fonemaning kuchli holatiga mos keladigan tovush uchun harf grafika qoidalariga muvofiq, fonemaning kuchsiz holatini ifodalovchi tovush uchun esa imlo qoidalariga muvofiq tanlanadi. [3] O’qishni o’rganishning asosi orfoepiya bo’lib, uning normalarini bola darhol eslay olmaydi, shuning uchun dastlabki bosqichlarda ikki marta o’qish tavsiya etiladi: imlo, keyin esa orfoepik. Shuningdek, tinish belgilarining ba’zi holatlarini o’rganish kerak: nuqta, tire, savol belgisi va undov belgisi, vergul. Savod o’rgatish metodikasining psixologik asoslari O’qish va yozish murakkab psixik jarayonlardir. Tajribali o’quvchi "o’qish maydoni" deb ataladigan narsaga ega, ya’ni. matnning muhim qismini (2-3 so’z) tasavvur qila oladi. Bunday holda, o’quvchi so’zlarni umumiy shakliga ko’ra taniydi. Kattalar faqat notanish so’zlarni bo’g’inlarda o’qiydi. Ajam o’quvchining “o’qish maydoni” cheklangan: u faqat bitta harfni qamrab oladi va uni tanib olish uchun uni ko’pincha boshqalar bilan solishtiradi. Harfni o’qish darhol bolada tovushni nomlashni xohlaydi, lekin o’qituvchi sizdan butun bo’g’inni o’qishni talab qiladi, shuning uchun siz oldingi harfni yodda tutgan holda keyingi harfni o’qishingiz, ikki yoki uchta tovushni birlashtirishingiz va kombinatsiyani takrorlashingiz kerak. bo’g’in yoki so’zning yagona tovush tarkibini tashkil qiladi. Bu erda ko’plab bolalar uchun katta qiyinchiliklar mavjud. o’qish uchun bo’g’indagi harflar, so’zdagi bo’g’inlar qanchalik ko’p bo’lsa, shuncha ko’p idrok va tan olish harakatlarini bajarishingiz kerak. Bundan tashqari, Ajam o’quvchining ko’zlari ko’pincha chiziqni yo’qotadi, chunki. ko’z chiziqqa qat’iy parallel ravishda harakat qilishga odatlanmagan. Birinchi sinf o’quvchisi har doim ham o’qiganini tushunmaydi, shuning uchun u bo’g’in va so’zlarni 2 yoki undan ortiq marta takrorlaydi. Ba’zida bola "ko’nglidan" o’qishga harakat qiladi (birinchi bo’g’inda, rasm yoki kontekst bo’yicha). Biroq, bolaning "o’qish maydoni" ortib borishi bilan bu qiyinchiliklarning barchasi asta-sekin yo’qoladi. Yozish murakkab nutqiy harakatdir. Voyaga etgan odam elementar harakatlarni avtomatik ravishda sezmasdan yozadi. Birinchi sinf o’quvchisi uchun bu jarayon ko’plab mustaqil harakatlarga bo’linadi. U qalam va daftarning holatiga rioya qilishi, tovush yoki bosilgan harfga mos keladigan yozma xatning konturini eslab qolishi, uni chiziqqa joylashtirishi, so’zdagi boshqa harflar bilan bog’lashi kerak. Bu esa yozish tezligini sekinlashtiribgina qolmay, balki bolani aqliy va jismonan charchatadi.Shu munosabat bilan darslarda qo’l va tana uchun maxsus mashqlarni bajarish, yozishni og’zaki mashqlar bilan almashish kerak. ADABIYOT
2. Bojovich E.D. Maktab o’quvchilarining til kompetentsiyasini rivojlantirish: muammolar va yondashuvlar // Psixologiya savollari, 1997 yil, № 1. S. 33-44. 3. Vygotskiy L.S. Bolalikda tasavvur va ijod / L.S. Vygotskiy. - SPb., 1997. - 93-yillar. 4. Gluxov V. P. Umumiy nutqi kam rivojlangan maktabgacha yoshdagi bolalarning izchil nutqini shakllantirish. M.: "Akti", 2004 yil. 5. Jukova N.S., Mastyukova E.M., Filicheva T. B. Nutq terapiyasi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutqning umumiy rivojlanmaganligini bartaraf etish. M.: "Ma’rifat", 1998 yil. 6. Zimnyaya I.A. Ta’limda kompetentsiyaga asoslangan yondashuvning natija-maqsadli asosi sifatida asosiy kompetensiyalar. Muallif versiyasi. M.: Mutaxassislarni tayyorlashda sifat muammolari tadqiqot markazi, 2004 y. 7. Korotkova E.P. Maktabgacha yoshdagi bolalarni hikoya qilishga o’rgatish / E.P. Korotkov. - M.: Ma’rifat, 1982.- 127b. 8. Sidorchuk T.A., Xomenko N.N. Maktabgacha yoshdagi bolalarning izchil nutqini rivojlantirish texnologiyalari (maktabgacha ta’lim muassasalari o’qituvchilari uchun qo’llanma). - M.: Akademiya, 2004. - 304 b. 9. Tkachenko T.A. Muvofiq nutqni shakllantirish va rivojlantirish. SPb., 1998 yil. 10. Ushakova O.S. Maktabgacha yoshdagi bolaning nutqini rivojlantirish / O.S. Ushakov. - M.: Psixoterapiya instituti nashriyoti. - M.: Pedagogika, 2001. - 237b. Download 60.34 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|