1. Soliq tizimda axborot komplekslari va texnologiyalari

1. Soliq tizimda axborot komplekslari va texnologiyalari

Davlat soliq xizmati organlarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishga alohida ahamiyat berilib, «2011 yil- Axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda soliq organlarini yanada modernizasiya qilish yili» deb e’lon qilindi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 8 yanvardagi «Respublika soliq organlari tizimini yanada modernizasiya qilish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-1257 son qarori bu borada amalga oshirilayotgan ishlarni yangi bosqichga ko’tarishda muhim asos bo’ldi.

14 Mazkur hujjatga muvofiq, Davlat soliq qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan kompleks tadbirlarga asosan o„zaro sifatli elektron axborot almashinuvini joriy etish, davlat soliq xizmati organlari ishining

samaradorligini kuchaytirishga qaratilgan o’ttizga yaqin dasturiy mahsullar

amaliyotga tatbiq qilindi hamda soliq to’lovchilarga interaktiv, ya’ni qog’ozsiz, masofadan turgan holda xizmatlar ko’rsatish yo’lga qo’yildi.

O’zbekiston Respublikasi mustaqilligining dastlabki yillaridanoq Davlat soliq xizmati organlarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish masalalariga jiddiy e’tibor qaratila boshlangan.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 3 avgustdagi 388-sonli qarori bilan davlat soliq xizmati organlarida axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalarini o’z ichiga olgan axborot tizimlarining shakllanishiga asos solingan va ushbu tizim orqali soliq ma’lumotlarini yig’ish, qayta ishlash, saqlash va ulardan foydalanish ishlari yo’lga qo’yilgan.

Shu bilan birga, Axborot-texnologiya ta’minoti boshqarmasi va uning hududiy bo’linmalari tashkil etilgan. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 14 sentyabrdagi 359-sonli qarori bilan Davlat soliq qo’mitasi qoshida xo’jalik hisobidagi «Yangi texnologiyalar ilmiy-axborot markazi» (YaTIAM) tashkil etilgan va soliq malumotlarini qayta ishlash uchun zarur bolgan maxsus dasturiy mahsullarni yaratish ishlarini tizimli ravishda tashkil etish imkoni yaratilgan.

Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 11 martdagi «O’zbekiston Respublikasida soliq to’lovchilarga identifikasion raqamlari berish va qo’llash tizimi to’g’risida»gi 130-sonli hamda 1999 yil 7 yanvardagi «Soliq to’lovchilarning identifikasiya raqamlarini qo’llash sohasini kengaytirish to’g’risida»gi 7-sonli qarorlari qabul qilingandan so’ng, bank to’lov 15 hujjatlarida majburiy rekvizit sifatida STIRning aks ettirilishi yo’lga qo’yilib,

soliq qonunchiligiga rioya etilishi ustidan nazorat mexanizmini takomillashtirish imkoni yaratildi. STIRlar bugungi kunda ham muhim ahamiyat kasb etib, barcha soliqqa oid axborotlarni yagona bazaga birlashtirishda asosiy me’zon bo’lib xizmat qilmoqda.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 31 dekabrdagi «Davlat soliq qo’mitasining global axborot tarmog’ini tashkil etish To’g’risida»gi 580-sonli qaroriga binoan barcha hududiy soliq idoralarida Yo’ldosh aloqasi tizimi o’rnatilib, korporativ axborot-tarmog’i tashkil etilgan.

Davlat soliq qo’mitasining korporativ axborot tarmog’i ishga tushirilgandan buyon o’tgan yillar mobaynida uzatilayotgan axborot hajmi yil sayin o’sib borayotganligi sababli, Davlat soliq xizmati organlarida mahalliy va korporativ kompyuter tarmoqlarini yanada takomillashtirish maqsadida, 2009 yildan boshlab korporativ aloqa kanali

tarmog’ini modernizasiya qilish va yer usti

kanallariga o’tkazilish ishlari olib borilgan. Qoraqalpog’ston Respublikasi, Toshkent shahri va barcha viloyatlar Davlat soliq boshqarmalari va ulardagi 194 ta tuman (shahar) Davlat soliq inspeksiyalarida optik tolali aloqa jihozlari o’rnatilib, ishga tushirilgan.

Korporativ aloqa tarmog’ini yer usti

kanallariga o’tkazilishi orqali IP-telefon aloqasi ham joriy etilgan. Bunda, hududiy soliq idoralarida shaharlararo so’zlashuv uchun qo’shimcha haq talab etilmaydi.

1993-2000 yillarda soliq to’lovchilarni hisobga olish, ularning budjet va budjetdan tashqari maqsadli jamg’armalar bilan o’zaro

munosabatlari hisobini yuritish ishlari qog’oz shaklida, ya’ni maxsus daftarlar, kitoblar va jurnallarda amalga oshirilgan bo’lsa, dasturiy mahsullar joriy etilishi bilan ushbu jarayonlar bosqichma-bosqich avtomatlashtirilishi qog’oz shaklidagi hujjat aylanishidan deyarli voz kechishga imkon berdi.

2. Iqtisodiy sohalarida axborot komplekslari o’rtasidagi o’zaro intigratsiyasi.
Axborot texnologiyasining integratsiyasi haqida tushuncha. harakat Mazkur tizim birgalikda qiluvchi kompyuterlar va telekommunikatsiyalar, kompyuter axborot mahsulotlarini ishlab chiqish va qarorlar qabul qilishni qoʻllab – quvvatlash uchun moʻljallangan. Shuni qayd etish lozimki, axborot almashuv jarayoni insonning eshitish, koʻrish, anglash a'zolari orqali qabul qiladigan nutq, maʼlumot yoki tasvirlar bilan boshlanadi va tugaydi. Keladigan chiqadigan bu elementlar oʻrtasida kompyuterlashgan axborot tizimida turlt darajadagi elektron mahsulotlar boʻladi. Bular - operatsion tizimlar, ma'’lumotlar bazalarini bioʻqarish tizimi, amaliy dasturiy ta'minot va axborotning oʻzidir. Ushbu axborot va dasturiy vositalar hamda komponentlardan koʻ-pincha aynan bir paytda va oʻsha vaqtda foydalanib boʻlm aydi. Shuning uchun bunday axborot tizimlarining oʻziga xos tomoni shundaki, ma’lumotlarni qayta ishlash Jarayoni vaqtida ular aralashib ketadi. AATning konseptuai modeli. Axborot tizimi foydalanuvchilaming talabiga muvofiq axborotlarni yigʻ ish, qayd etish, uzatish, saqlash, tuplash, qayta ishlash, tayyorlash va taqdim etishga moʻljallangan. Konseptual nuqtai nazardan qaraganda, axborot tizimi – bu operatsiyani bajaruvchi tizim va boshqaruvchi tizim oʻrtasidagi vositachi sanaladi (2-rasm). Axborot texnologiyasi axborot tizimi ichidagi texnologiya sanaladi. Axborot tizimi tizimdagi ma'lumotlar, axborotlar bilan operatsiyani amal-ga oshiradi. Axborot tegishli muammoga qaratilgan boʻlib qarorlar qabul qilish uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Axborot hal etilishi lozim boʻlgan vazifaga muvofiq va ushbu vazifani hal etuvchi xodimning qobiliyatiga muvofiq qayta ishlanadi.





Axborot tizimining funksional modeli. Axborot tizimining funksional modelini quyidagicha tasavvur etish mumkin Mazkur modeldan. kurinib turibdiki, axborot tizimining sohasi axborot obektlari majmuidan borat axborot makonini ifodalaydi. Umuman olganda axborot makoni bir xilda emas, chunki unda axborotning yuzaga kelishi, tashkil etilishi va Joylashtirilishi Jihatidan farqlanuvchi axborot ob'ektlarini oʻzida saqlaydi. Tizim orqali barcha axborotlarning yuzaga kelishini quyidagi asosiy pro- tseduralarga ajrat ish mumkin: saqlash, qidirish, qayta ishlash, kiritish va chiqa- rish. Birinchi uchtasi ichki bosqich sanaladi toʻrtinchi va beshinchilari esa maz-kur tizim bilan axborot manbai va tashqi muhit oʻrtasidagi aloqani ta’minlaydi.

1. 
   Axborotni tashkil etish saqlash va taqdim etish tizimi;
   
2. 
   Axborotni kiritish, yangilash va tuzatish tizimi;
   
3. 
   Axborotni iste’mol qilish tizimi.
   

Axborot muhiti. Axborot muhiti oʻzaro bogʻlangan uchta tarkibiy qismni oʻz ichiga oladi. Bular: foydalanuvchining axborot tuzilmasi, axborot texnologiyasi, boshqaruvning ishtirok etuvchi ob’ektlari. Axborot infratuzilmasi axborotdan oʻz maqsadlariga erishish uchun foydalanadi. Axborot texnologiyalari foydalanuvchilarni zarur texnologiya-lar bilan ta'minlash vositasi sanaladi. Axborot infratuzilmasi doirasida axborot texnologiyalari foydalanuv-chilari ham oʻzaro harakatlanuvchi oʻziga xos muhit sifatida koʻrib chiqiladi. Foydalanuvchi kerakli axborotni olish uchun rasmiy (formal) va norasmiy axborot tizimlari yordamida uning manbaiga murojaat qilishi lozim. Tashqi manbaga rasmiy tizim orqali kirib boriladi. Bu tizim axborotni raqam va matnli maʼlumot (statistik hisobotlar, kitob, Jurnal, xabar va hokazo) koʻrinishida taqdim etadi. Ichki manbaga murojaat qilish axborot texnologiyalari komponentlari – kompyuterlar, tizimli va amaliy dasturiy ta'minot hamda zarur hollarda kommunikatsiya vositalari yordam ida am alga oshiriladi. Ichki manbalar norasmiy tizim vositasida ma'lumotlar bazasidan soʻrovga Javob tariqasida foydalanuvchini axborot bilan ta'minlaydi. Foydalanuvchi rasmiy va norasmiy tizimga suyanib i timoiy faoliyat, korxona va tashkilot ishini tavsiflovchi axborotni oladi. An'anaviy axborot texhologiyasi rivojlanishi ikki an’anaviy segment ma'lumot va matndan tashqari, yana qoʻshimcha ikkita segment-tasvir va nutqni qayta ishlashni ta'minlaydi. Axborot muhiti axborotni qayta ishlash, qabul qilish, oʻtkazish va qidirish qobiliyatiga koʻra qismlarga boʻlinadi. Oʻz navbatida, qayta ishlash qobiliyati insonning axborotni qabul qilish imkoniyatiga koʻra aniqlanadi. Ayrim hollarda axborot shakl, hajm va hokazo belgilar boʻyicha tarkiblashtirishni talab qiladi. Qayd etish lozimki, foydalanuvchi axborot manbaiga muhtoj boʻladi. Chunki u axborotni uygʻunlashtirishga qancha koʻp vaqt va kuch saærflasa, samaradorlik ham shuncha kam boʻladi. Foydalanuvchining faoliyat samarador-ligini oshirish uchun axborotni integrallash jarayonini turli yoʻ llar bilan am alga oshirish mumkin.

Yirik korxonalar uchun axborot texnologiyalarini qoʻllash integratsiyal ashgan axborot tizimlarini yaratish yoʻli bilan, quyidagi kompon entlar tarkibida amalga oshiriladi:

• korxonani boshqarishning avtomatlashtirilgan axborot tizimi (KBAAT);

• avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi (ALT);

• ishlab chíqarishni texnologik tayyorlashning avtomatlashtirilgan tizimi (ICHTTAT); Korxonaning integratsiyalashgan axborot tizimi korxona ichida ham, tashqi muhit bilan ham (axborot yetkazib beruvchilar, iste'molchilar, banklar, birjalar va boshqalar) keng axborot almashuvini ta'minlaydi. Zamonaviy axborot texnologiyalarini kichik va oʻrta tashkilot-lar, hududiy boshqarish organlari, transport, qurilish, savdo va boshqa tashkilotlar faoliyatini avtomatlashtirisb uchun qoʻllash «elektron kontoralar» (ofislar), ya'ni alohida avtomatlashtirilgan ishchi oʻrinlarini birlashtiruvchi taqsimlangan ma'lum ot lar bazasi va lokal hisoblash tarmoqdari negizida axborot tizimlarini amalga oshiradi. Axborot texnologiyalarini hududiy-ma'muriy boshqarish organlariga tadbiq etish hududiy axborot_ tizimlari (HAT) ga olib keladi. Ular mahalliy davlat organlari va boshqaruvning tablil va boshqarish funksiyalarini ta'minlash uchun yaratiladi. Hududiy tizim faoliyati mintaqada boshqaruv ishini sifatli bajarishga, hisobotni shakllantirishga, davlat va mahalliy xoʻjalik organlariga tezkor ma'lumotlarni berishga qaratilgan.

Axborot tizimlarini integratsvyalashuv darajasi boʻyicha sinflanishi Integratsvyalashuv darajasiga koʻra barcha axborot tizimlarini beshta sinfga ajratish mumkin:

1-sinf – vazifali axborot tizimlaridan iborat boʻlib, unda bir-biri bilan bogʻliq boʻlm agan vazifalar avtom atlashtiriladi. Odatda bunday tizimlar oʻzaro na ish, na axborot Jihatidan bogʻliq boʻladi. Har bir vazifa uchun maʼlumotlar tashkil etiladi va yigʻiladi.

2-sinf – Oʻzaro bogʻliq vazifalarni avtomatlashtirish bilan ajralib turadi. Ular ayrim tamoyillarga koʻra aJratilib kenja tizim larda guruhlanadi. Kenja tizimlarning ish qobiliyatini ta'minlash uchun lokal ma’lumotlar bazasi yoki oʻzaro bogʻlangan lokal fayllar tashkil etiladi.

3-sinf – yagona ma'lumotlar banki asosida kenja tizimlar oʻrtasida oʻzaro aloqani amalga oshtrgan. tizimlardan iborat. Ayni paytda kenja tizimlar yanada yirikroq konstruksiyaga (masalan,, l«hisobot», «boshqarish», «rejalashtiri sh» blokłarí va hokazo) birlashadi. Birlashuv nomigagina amalga oshirilmagan. Tizim ichidagi integratsiyalashuv funksional va model darajasida amalga oshiriladi. Ayni paytda axborot maqsadi, modeli, mezon va cheklovlar, axborotni tashkil etish, axborot texnologiyasi har bir daraja, har bir blok doirasida oʻzaro bogʻ liq boʻladi.

4-sinf – bloklarni yagona axborot banki va yagona axborot texnologiyasi ARX bilan yagona tizim ga qoʻshib yuborish orqali amalga oshiriladigan axborot tizimlaridir.

5-sinf – intefallashgan tizimlar. Ularga turli tip va maqsadli axborot tizimlari birlashib, ishlab chiqarish hamda boshqaruv kompleks tarzda avtomatlashtiriladi.

3. Elektron hujjat aylanish tizimining yaratilish zaruriyati

Elektron hujjat aylanishi (EDO) - "qog'ozsiz qog'oz bilan ishlash" kontseptsiyasini amalga oshirgan holda elektron shaklda taqdim etilgan hujjatlar bilan ishlashning yagona mexanizmi.
Elektron hujjat aylanishining asosiy printsiplari:

· Hujjatni yagona identifikatsiyalash imkonini beruvchi hujjatni bir martalik ro'yxatdan o'tkazish.

· Hujjatlarni ko'chirish vaqtini qisqartirish va ularni bajarish samaradorligini oshirishga imkon beradigan operatsiyalarni parallel ravishda bajarish imkoniyati

· Hujjat (jarayon) hayotining har bir daqiqasida hujjat (vazifa) uchun javobgar shaxsni aniqlashga imkon beradigan hujjat harakatining uzluksizligi.

· Hujjatlarni takrorlash ehtimolini yo'q qiladigan yagona (yoki muvofiqlashtirilgan tarqatilgan) hujjatlar to'g'risidagi ma'lumotlar bazasi.
· Hujjatni qidiruv tizimi samarali tashkil etadi, bu sizga minimal ma'lumotga ega bo'lgan hujjatni topishga imkon beradi.

· Turli holatlar va hujjatlar atributlari bo'yicha ishlab chiqilgan hisobot tizimi, bu sizga ish jarayonlari jarayonidagi hujjatlarning harakatini boshqarish va hisobotlarning ma'lumotlari asosida boshqaruv qarorlarini qabul qilish imkonini beradi.

Boshqaruvda hujjatlarni yaratish va qayta ishlashning elektron vositalari keng qo'llaniladi, shuning uchun hujjat aylanishi boshqaruvni axborot ta'minotining ajralmas qismi sifatida ko'rib chiqiladi va tashkilotning axborot oqimlari harakati - ularni olish, qayta ishlash, ishlov berish va ulardan foydalanishni o'z ichiga oladi.

Agar yaqin vaqtlarga qadar ishbilarmon adabiyotlarda an'anaviy va elektron hujjatlarni bir-biridan ajratib turish odat tusiga kirgan bo'lsa, endi biz an'anaviy ofis ishlarining eng yaxshi fazilatlarini zamonaviy texnologiyalar bilan maqsadli ravishda yaratish, ishlov berish va uzatish uchun zamonaviy texnologiyalar bilan birlashtirgan yangi zamonaviy hujjat aylanishining paydo bo'lishi haqida gaplashamiz.

Hozirgi kunda, ish yuritishning har ikkala turini ham yirik ma'muriy va sanoat markazlarida elektron ma'muriy va sanoat markazlarining kombinatsiyasi Rossiyaning ofis ishlarida saqlanib qolinmoqda.

An'anaviy hujjat aylanishi hujjatlarni rasmiylashtirishning ba'zi bir sohalarida, xususan, maxfiy hujjatlarga (cheklangan foydalanish hujjatlari) nisbatan o'z pozitsiyasini saqlab qoladi.

Shunday qilib, zamonaviy hujjat aylanishi tashkiloti hujjatlar bilan ishlashda elektron texnologiyalardan ustuvor foydalanishga asoslangan aralash hujjat aylanishi sifatida ko'rib chiqilishi kerak.

Ikkinchisi, hujjatlar, qoida tariqasida, zamonaviy texnologik vositalar (ofis uskunalari, materiallar va boshqalar) yordamida yaratilishini va ularni topshirish, qayta ishlash va saqlash elektron, ham "qog'oz" shaklida amalga oshirilishini anglatadi.

Tashkilotning zamonaviy hujjat aylanishi ichki mustaqil hujjatlar, kiruvchi hujjatlar va chiquvchi hujjatlar "sayohat qilish" mumkin bo'lgan uchta mustaqil ma'lumot oqimlarining uyushgan birlashishi natijasida shakllanadi.
Tashqi axborot oqimi kiruvchi va chiquvchi hujjatlarning harakatlanishini, ichki axborot oqimi esa - korxona ichidagi hujjatlarning harakatlanishini ta'minlaydi.
Kimga ichki hujjatlarmansabdor shaxslar tomonidan tashkilotning (uning tarkibiy bo'linmalarining) vazifalari va ehtiyojlari asosida va hujjatlarni ishlab chiqishda ichki qoidalarga muvofiq ishlab chiqilgan hujjatlarni kiritish odatiy holdir. Boshqacha aytganda, bu korxonaning ichki faoliyati natijasida hosil bo'lgan hujjatlar.
Tashkilotning ichki hujjatlari bilan ishlashning umumiy tashkil etilishi quyidagicha:

Kiruvchi hujjatlar- bu turli xil aloqa kanallari orqali tashqi tomondan tashkilotga kiradigan hujjatlar.

Chiquvchi hujjatlar- bu tashkilot ichida ishlab chiqilgan va uning tashqarisida quyi boshqaruv organlariga (quyi mansabdor shaxslar, muassasalar va tashkilotlar) yoki yuqori hokimiyat (rahbar xodimlar) ning yozma ko'rsatmalarini (rahbarlik hujjatlarini) bajarish uchun yuboriladigan hujjatlar.
Tashkilotning chiqish hujjatlari bilan ishlashning umumiy tashkil etilishi quyidagicha:
Elektron hujjat aylanish tizimlari

Elektron hujjat aylanishi tizimi (EDMS) EDMS (Elektron hujjat aylanish tizimlari) va EMC (Enterprise Content Management) - bu butun umr davomida axborot hujjatlari bilan ishlashni (yaratish, o'zgartirish, saqlash, izlash, tasniflash va boshqalar) avtomatlashtirish tizimi, shuningdek, xodimlar o'rtasidagi o'zaro ta'sir jarayonlaridir. Shu bilan birga, hujjatlar deganda, avvalo, tuzilmagan elektron hujjatlar (Word, Excel fayllari va boshqalar) tushuniladi. Qoida tariqasida, EHM hujjatlarning elektron arxivini va ish jarayonlarini avtomatlashtirish va ish yuritishning funktsional imkoniyatlarini o'z ichiga oladi.
Hozirgi kunda juda ko'p sonli elektron hujjat aylanish tizimlari mavjud. Bunday holda, "ish oqimi" va "ish yuritish" atamalarini farqlash kerak. Ish yuritish - Bu ofis amaliyotida hujjatlar bilan ishlash qoidalari rasmiy to'plamiga murojaat qilish uchun ishlatiladigan atama. Ofis ishlarining zarur qoidalariga moslashtirilishi mumkin bo'lgan hujjat aylanish tizimlari mavjud. Ammo dastlab ushbu qoidalarni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan va shu ma'noda hujjatlarni boshqarish tizimlari deb ataladigan umumiy funktsiyalar mavjud bo'lmagan tizimlar mavjud.

Elektron hujjat aylanishi tizimlarining tasnifi:

1.Umumjahon "quti" EDMS:

• standart xususiyatlar to'plami;

• ma'lum bir tashkilotning ehtiyojlarini to'liq qondirishning mumkin emasligi;

• sotib olish va o'rnatish uchun kam vaqt sarf-xarajatlari;

• nisbatan arzon narx;

• har bir amalga oshirilayotgan ish joyi uchun litsenziya olish zaruriyati.

2.Shaxsiy ishlab chiqilgan ERI:

• eng moslashtirilgan tizim;

• vaqt sarflash;

• rivojlanishning yuqori qiymati;

• tegishli xarajatlar: xodimlarni o'qitish, yangi uskunalar va dasturiy ta'minot sotib olish xarajatlari.
3.Birlashtirilgan EDMS:
• zarur qo'shimcha modullar ishlab chiqiladigan bazaviy platforma;

• korxona ehtiyojlariga to'liq mos kelishi;

• ishlab chiqish va amalga oshirish uchun kichik vaqt xarajatlari;

• narx quyidagilarni o'z ichiga oladi: buyurtmaning murakkabligiga qarab tayanch platformaning narxi va individual tozalash narxi;

• mahsulotga bo'lgan huquqlarni mijozga topshirish;

• rivojlanish va foydalanish qulayligi;

• to'liq ruslashtirish;

• qulay interfeys;

• mavjud ofis ilovalari bilan o'zaro aloqa.
Elektron hujjat aylanishi tizimlarining tarkibiy qismlarini yaratish
Elektron hujjat aylanish tizimining tarkibiy qismi arxitekturasi Arxitekturaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat:
Mijozning ish joyi - foydalanuvchi interfeysi va boshqarish elementlari. Ilova serveri - tizimning biznes mantig'ini bajarish uchun server komponentlari. Ma'lumotlar bazasi serveri - ma'lumotlarni saqlash va unga kirish komponentlari.
Elektron hujjat aylanish tizimining tarkibiy qismlari boshqa tizimlar bilan EDMS o'zaro aloqa dasturiy interfeysi orqali o'zaro aloqa qiladi, boshqa tizimlar esa elektron hujjat aylanish tizimi bilan EDMS dasturiy interfeysi orqali o'zaro ishlaydi.