1 Sosial tərəfdaşlıq və əsas mahiyyəti

6. İşəgötürən və işçinin maraqları
Əmək bazarı mövcuddur və bu bazarda satıcı və alıcı var. İşçi quvvəsinin alış qiyməti və şərtləri, əmək qabiliyyəti və fərdin imkanı barədə onlar özləri razılaşmalıdır. İşəgötürənlərə hər şeydən əvvəl maraqlıdır ki, onların qoyduğu kapital daha tez və çox gəlir gətirsin, onlar qiymətli işçi quvvəsini ucuz almaq və onun fəaliyyətini öz istehsalının maraqları və tələbə uyğun saxlamaq istəyir.Onlar yaxşı başa düşür ki, öz işçilərinə ödədiyi əmək haqqı istehsal xərclərinin bir hissəsidir və müəssisənin rentabelliyi səviyyəsinə əsaslı şəkildə təsir edir. Muzdla tutulmuş işçilər isə öz növbəsində maraqlıdır ki, az fiziki və zehni güc sərf etməklə daha yüksək əmək haqqı alsın. Beləliklə, “sənaye cəmiyyətinin” meydana gəlməsi ilə iqtisadi “mənfəətin” əmək və kapital arasında “bölgü” problemi özünü biruzə verir.
Müəlliflərin əksəriyyətinin fikrincə, XIX əsrin sonunda XX əsrin əvvəllərində sənaye cəhətdən imkişaf etmiş ölkələrdə əmək haqqı səviyyəsinin sabit yüksəlməsi yalnız istehlak mallarının və xidmətlərin bahalaşmasına mütəşəkkil fəhlə hərəkatının öz münasibətini bildirməsi ilə izah edilməlidir.
Digər müəlliflər isə bu fikrə etiraz edərək bildirirlər ki, qiymətlərin artması əsas etibarilə fəhlələrin mütəşəkkilləşməsi sayəsində əmək haqqının artırılması barədə “fəhlələrin ağılasığmaz tələblərindən” irəli gəlirdi. Onların fikrincə, inflyasiya prosesləri məhz əmək haqqının bu cür artırılmasının nəticəsidir.
Digər müəlliflər isə bu fikrə etiraz edərək bildirirlər ki, qiymətlərin artması əsas etibarilə fəhlələrin mütəşəkkilləşməsi sayəsində əmək haqqının artırılması barədə “fəhlələrin ağılasığmaz tələblərindən” irəli gəlirdi. Onların fikrincə, inflyasiya prosesləri məhz əmək haqqının bu cür artırılmasının nəticəsidir.
7. Əmək bazarında əmək münasibətlərinin həlli yolları
Sosial tərəfdaşlar dəyişən şəraitdə əməkdaşlıq etməyi öyrənməlidir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, münaqişələri həll etməyin iki üsulu var: zorakı və sülh. Zorakı üsul dedikdə, biz ancaq birbaşa zorakılığı yox, işçinin işəgotürən qarşısında əsaslanmış sərt avtoritar idarəetmə? Eləcə də müntəzəm olaraq qorxu altında iqtisadi məcburiyyətini başa düşürük. Sosial tərəfdaşl;q işçilər və işəgötürənlər arasında münasibətlərin elə sistemini özündə ifadə edir ki, burada sosial sülh çərçivəsində onların mühüm sosial-əmək maraqlarının razılaşdırılmasını təmin edir və tərəflərin qarşılıqlı əlaqəsini, etimad, tərəfdaşlığı tələb edir. Real həyatda sosial tərəfdaşlıq hər cür diktatura sinfi və şəxsiyyətə alternativ kimi çıxış edir və müxtəlif səviyyələrdə sosial münaqışələrin mədəni üsulla həll olunmasına çalışır.
Uzun tarixi dövr ərzində əmək bazarında əmək münasibətlərinin zorakı üsulla həlli hakim olmuşdur. Quvvələr nisbəti muzdla işləyən işçinin xeyrinə olmamışdır. Müəssisənin sahibkarının öz işçisinə cüzi miqdarda əmək haqqı ödəmək, iş gününün uzadılmasını özbaşına artırmaq, istehsal normasını müəyyən etmək və s. Üçün praktiki olaraq heç bir məhdudiyyəti olmamışdır.
Əvvəllər fəhlələr doğrudan da “proletar” vəziyyətə düşmüşdülər, onlar ağır fiziki iş gördükləri halda, özünü və ailə üzvlərini dolandıra bilmir, heç bir şəraiti olmayan mənzillərdə yaşayır, tez-tez aclıq və xəstəlikdən ölürdülər. Eyni zamanda, onlar kollektiv müqavimət göstərə bilmirdilər. Çünki o dövrdə həmkarlar ittifaqları təşkilatları qadağan olunmuşdu. Fəhlələrin kortəbii çıxışları qəddarcasına susdurulurdu: sahibkar tətilçiləri işdən qovur, polis fəhlələrin mitinq və nümayişlərini dağıdırdı. Dövlət qanunvericiliyi əsasən şəxsi mülkiyyətin müdafiəsi və sahibkarlığın sərbəstliyinə yönəlmişdir.
Təsadüfi deyil ki, XIX əsrin ortalarında Avropa qitəsində oxşar şəraitdə fəhlə sinfinin müdafiəsinə qalxan və sosial məsələnin həllində öz üsullarını nəzərdə tutan çoxsaylı sosialist nəzəriyyələri meydana gəldi. Məsələn, marksizm baniləri fəhlə sinfinin dözülməz vəziyyətini əmək və kapital arasında ziddiyyət kimi aydınlaşdırır və hesab edirdilər ki, yalnız barışmaz sinif kimi mübarizə kimi aydınlaşdırır və hesab edirdilər ki, yalnız barışmaz sinif kimi mübarizə ilə, inqilabi güc yolu ilə fəhlə sini öz azadlığını əldə edə bilər.