TAQQOSLASH-narsa va hodisalarni bir-bir solishtirish, ular o'rtasidagi o'xshashlik, farq, tenglik va qarama - qarshiliklarni topishdir. Taqqoslash tafakkur jarayonlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Taqqoslash har qanday tushunish va har qanday fikrlashning negizidir, dunyodagi hamma narsalarni bir-biri bilan taqqoslamasdan bila olmaymiz. 4. UMUMLASHTIRISH-tafakkurda aks etgan bir turkum narsalarning o'xshash, muhim belgilarni shu narsalar to'g'risida bitta tushuncha bo'lib fikran birlashtirish: Masalan piyoz, kartoshka, karam, sabzi kabilarga xos belgilar “sabzavot” tushunchasi bilan umumlashtiriladi. 5. ABSTRAKTSIYALASH-umumiy va mavhum tushunchalar yordamida paydo bo'ladigan tafakkur jarayoni. Buyumlarning bir qancha xossalaridan fikran chalg'ish va qaysidir bitta o'zimiz uchun kerakligini ajratib olish abstratsiya deyiladi: Masalan rang, kuch, abstrakat tushunchalardan mosini ajratib olishimiz. - 6. KONKRETLASHTIRISH-bevosita idrok yoki tasavvur qilinayotgan narsa yoki hodisalar haqidagi, ya’ni aniq obrazlarga asoslangan tafakkur jarayondir. Analiz va sintez, umuman tafakkur faoliyati boshqa bir qanday faoliyat kabi hamma vaqt shaxsning qandaydir ehtiyojlariga asoslanadi. Agar ehtiyojlar bo'lmasa hech qanday faoliyat ham bo'lmaydi. Psixologiyada tadqiqot qilinayotgan tafakkur motivlari ikki turli bo'ladi. 1) o'ziga xos bilish motivlari. 2) o'ziga xos bo'lmagan motivlar. Birinchi holda tafakkur faoliyatiga undovchi va uni harakatga keltiruvchi kuchlar bilan ehtiyojlari namoyon bo'ladigan qiziqish va motivlar. Ikkinchi holda tafakkur sof bilish bilan bog'liq bo'lgan qiziqishlar ta’sirida emas, balki ozmi-ko'pmi tashqi sabablar ta’sirida boshlanadi. Kishi u yoki bu ehtiyojlar ta’siri bilan fikr yurita boshlaydi va uning fikr yuritish faoliyati davomida tobora chuqur hamda kuchli bilish ehtiyojlari paydo bo'ladi va taraqqiy etadi.
- Tafakkurning mantiqiy formasi tabiat va jamiyatni bilish hamda o'zgartirishning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti jarayonida ilmiy bilishlar hosil bo'ladi, rivojlantiriladi va sistemaga solinadi. Bilishning mashhur tarixiy taraqqiyoti va buning natijasida hosil bo'ladigan bilimlar sistemasi bilan nazariyasi, ya’ni falsafaning bir qismi bo'lgan genoseologiya va logika predmetini tashkil etadi. Bilish nazariyasi falsafiy predmeti bo'lib, butun bilish faoliyatining eng umumiy qonunlarini o'rganadi. Logika tafakkurining mantiqiy shakllarini tushunchalarini, hukmlari va xulosalarini o'rganadi. Biror narsa haqida o'ylayotganimizda hamisha tushunchalarga asoslanib ish ko'ramiz. Tushuncha narsa yoki hodisa haqida fikr bo'lib, o'sha narsa yoxud hodisaning umumiy ayni vaqtda muhim xususiyatlarini aks ettiradi. Tushunchalarning mazmuni hukmlarda ochiladi. Hukm voqelikdagi narsa va hodisalar o'rtasidagi yoki ularning xususiyatlari va belgilari o'rtasidagi bog'lanishlarni aks ettirilishi demakdir. Masalan: er quyosh atrofida aylanadi. Hukmlar umumiy, juz’iy va yakka yolg'iz bo'ladi. Umumiy hukmlarda mazkur guruhdagi yoki sinfdagi hamma narsalar to'g'risida nimadir tasdiqlanadi yoki inkor etiladi. Masalan: 8-chi auditoriyadagi talabalarning hammasi 1-kurs talabalaridir. Juz’iy hukmlarda tasdiqlash yoki inkor qilish hamma narsaga tegishli bo'lmaydi,
- balkim ayrim narsalarga tegishli bo'ladi. Masalan: ba’zi talabalar a’lochilardir. Yakka yolg'iz hukmlarda 1-ta narsaga tegishli bo'ladi. Masalan: bu talaba darsni yomon tayyorlagan. Bir va bir necha hukmlardan yangi hukm chiqariladigan tafakkur formasi xulosa chiqarish deb ataladi. Xulosa chiqarish, mulohaza yuritish bularning hammasi voqelikni bevosita bilimning asosiy shaklidir. Masalan: ”hamma slanetslar yoqilg'idir”, “mazkur jism slanetsdir“ ikkinchi hukm. Demak mazkur jism yoqilg'idir. Boshqa jismlarni keltirib chiqaradigan asosiy hukmlar xulosa chiqarishning asoslari deb ataladi. Xulosalarning mantiqiyligi, mantiqiy tafakkurning xarakterli xususiyatlaridir. Psixologiya individning tafakkur jarayonining o'rganadi, ya’ni u yoki bu fikrning qanday paydo bo'lishi va rivojlanishini tadqiq qiladi. Shunday qilib logikaning predmeti-tafakkur jarayonida paydo bo'ladigan bilish mahsulotlari bilish natijalarining o'zaro nisbatidan iboratdir. Psixologiya esa logika talablarini qondiradigan bilish natijalariga olib keluvchi fikrlash jarayonining qonuniyatlarini o'rganadi: logika ko'proq fikrlash faoliyatining natijalarini, psixologiya esa fikrlash qobiliyatining jarayon sifatida o'rganadi. Boshqalar tomonidan aytilgan biror voqea yoki fikrning mohiyatini tushunish odam fikrlash faoliyatining maqsadlaridan biri hisoblanadi. Tushunish uchun bilimlar, ilgari orttirilgan tajriba g'oyat katta ahamiyatga ega. Tafakkur maqsadga yo'naltirilganlik xarakteriga egadir. Qachonki hayot va amaliyot jarayonida kishi oldida yangi maqsad, yangi muammo, yangicha vaziyat va yangi faoliyat sharoitlari paydo bo'lsa, unda tafakkur qilishga zaruriyat tug'iladi. Masalan: Vrach qandaydir yangi, shu paytgacha ma’lum bo'lmagan kasallikka duch kelib, davolashning yangi metodlarini topib, undan foydalanishga intilganda ana shunday bo'ladi. Tafakkur faqat shunday sharoitlarda zarur bo'ladiki, yangi maqsadlar tug'ilib, bu maqsadlarga erishish uchun faoliyatning eski, avvalgi vosita va usullari etishmay qoladi. Bunday vaziyatlar muammoli vaziyat deb yuritiladi. Tafakkur yangilikni izlash va echish demakdir, muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarurdir. Muammoli vaziyatda kishi faoliyat davomida ko'pincha kutilmaganda qandaydir, tushunib bo'lmaydigan narsaga, noma’lum tashvishli narsalarga duch kelib qoladi. Masala muammoli vaziyatdan kelib chiqadi, vaziyat
- bilan mahkam bog'liq bo'ladi, lekin vaziyatdan farq qiladi. Muammoli vaziyat ancha xira hali ko'p jihatdan aniq bo'lmagan va kam anglanilgan taassurotlardir. Muammoli vaziyatdan tafakkur jarayoni boshlanib ketadi. Tafakkur ana shu muammoli vaziyatning o'zini tahlil qilishdan boshlanadi. Muammoli vaziyatni tahlil qilish natijasida sof ma’nodagi muammo paydo bo'ladi. Masalaning yuzaga kelishi muammoli vaziyatdan farq qilib, garchi oldindan bo'lsa ham berilgan (ma’lum) va noma’lum narsalami taxminan bo'laklarga bo'lishga ulgirildi degan ma’noni anglatadi. Masalani echish davomida tafakkur jarayon sifatida ayniqsa yaqqol namoyon bo'ladi. Tafakkur jarayonida ob’ekt tobora yaqindan yangi aloqalarga kirishadi va ana shu tufayli yangi tushunchalarda qayd qilinayotgan o'zining yangidan-yangi xususiyatlari va sifatlari bilan namoyon bo'ladi. Tafakkur va masala echish o'zaro bir - biri bilan mahkam bog'langandir. Masalani echish faqat tafakkur yordami bilan amalga oshiriladi. Tafakkur yangi muammolarni namoyon qilish va anglash uchun ham zarurdir.
- Tafakkurning mustaqilligi dastavval yangi maqsadda, yangi muammoni ko'ra bilish va ko'ya bilishda, undan so'ng esa ularni o'z kuchi bilan echa bilishga namoyon bo'ladi. Tafakkurning ijodiy xarakteri xuddi mana shunday mustaqillikda yorqin ifodalanadi. Tafakkurning o'zgaruvchanligi shundan iboratki, masalani echishni boshida belgilagan yo'li, asta-sekin yuzaga chiqadigan va avvaldan hisobga olib bo'lmagan muammo shartlarini qanoatlantirmasa, ana shu yo'lni o'zgartira olishdan iboratdir. Fikrning tezligi asosan shunday hollarda kerak bo'ladiki, ba’zan kishida biror qarorni juda qiska muddat i chida qabul qilish talab qilinadi. Har qanday tafakkurning eng muhim belgisi ayrim individual xususiyatlardan qat’iy nazar muhim tomonlarni ajratib, mustaqil ravishda tabora yangi umumlashtirishlarga kela bilishdan iboratdir.
- 3. Analiz va sintez, umuman tafakkur faoliyati boshqa har qanday faoliyat kabi hamma vaqt shaxsning qandaydir ehtiyojlarga asoslanadi. Psixologiyada tadqiqot qilinayotgan tafakkur motivlari 2 turli bo'ladi:
- 1. O'ziga xos bilish motivlari.
- 2. O'ziga xos bo'lmagan motivlar
- Birinchi holda tafakkur faoliyatiga undovchi va uni harakatga keltiruvchi kuchlar bilish ehtiyojlari namayon bo'ladigan qiziqish va motivlar. Ikkinchi holda tafakkur sof bilish bilan bog'liq bo'lgan qiziqishlar ta’sirida emas, balki ozmi ko'pmi tashqi sabablar ta’sirida boshlanadi. Kishi u yoki bu ehtiyojlar ta’siri bilan fikr yurita boshlaydi va uning fikr yuritish faoliyati davomida taboro chuqur hamda kuchli bilish ehtiyojlari paydo bo'ladi va taraqqiyot etadi.
- 4. Mustaqil fikrlash shaxsning shunday qobiliyatiki, u tufayli odam narsa va hodisalar xususida o'z qarashi va echimlariga ega bo'ladi. Mustaqil fikr insonning narsa va hodisalar, jamiyatda ro'y berayotgan hodisalarning mohiyati xususida o'z qarashlari bo'lishini taqozo etadi, uning bilish va anglash imkoniyatlari chegarasini kengaytiradi.
- Tafakkur reproduktiv va ijodiy bo'lish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
