1. Tasmali uzatma to’g’risida umumiy ma’lumotlar. Yassi tasmali uzatmalar. Ponasimon tasmali uzatmalar. Tishli tasmali uzatmalar

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

MUSTAQIL ISH

Mavzu: Tasmali o'tkazgich
Bajardi: ________________
Tekshirdi: ______________

Toshkent 2023

Reja:


1. Tasmali uzatma to’g’risida umumiy ma’lumotlar.
2. Yassi tasmali uzatmalar. Ponasimon tasmali uzatmalar. Tishli tasmali uzatmalar.
3. Tasmali uzatmalarni hisoblash asoslari.
4. Foydalanilgan adabiyotlar

Tasmali uzatmalar yetaklovchi va yetaklanuvchi shkivlardan va ularga taranglik bilan kiydirilgan tasmadan tashkil topadi.

Yetaklovchi shkivdvn xarakat va energiya yetaklanuvchi shkivga tasma orqali tasma bilan shkiv orasida xosil bo`ladigan ishqalanish kuchi xisobiga uzatiladi. Tasmaning tarangligi, qamrov burchagi xamda ishqalanish koeffitsienti qancha katta bo’lsa, tasmali uzatmaga shuncha katta nagruzka qo’ysa bo`ladi. Odatda, taranglik tasmaning elastik deformatsiyasi hisobiga hosil qilinadi. Biroq, vakt o’tishi bilan tasma cho’zilib qolganligidan uning tarangligi kamayadi. Tasmali uzatma quyidagi afzalliklarga ega:
Tasmali uzatma xarakatni uzoq masofaga (15 metrgacha) uzatish imkonini beradi. Uzatma tekis va shovqinsiz ishlaydi. Tasmali uzatma qo’llanilganda detallar o’ta nagruzkada ishlashdan saqlangan bo`ladi, chunki nagruzkaning qiymati ortib ketganda tasma shkivlar ustida sirpanib nagruzkani uzatmaydi. Uzatma detallari oddiy va arzon.
Tasmali uzatma quyidagi kamchiliklarga ega:
1. Tasmaning shkivlarda sirpanishi natijasida uzatish soni
doimiy bo’lmaydi, ya`ni: u const
2. Tasmaning chidamliligi nisbatan kichik.
3. Tasmaning tarangligidan valga tushadigan kuch katta.
4. Tasma bilan shkivlarning tutash sirtlarini moy tushishidan saqlash kerak, chunki moy uzatmaning ishiga salbiy ta`sir ko’rsatadi.
Tasmali uzatmalar bir necha belgilar bo`yicha tasniflanadi.
Tasmaning tarangligini xosil qilish usuliga qarab:
a) oddiy
b) taranglovich moslamali

Vallarning o’zaro joylashishiga qarab:

a) ochiq uzatmalar

b) ayqash uzatmalar

v) yarim ayqash uzatmalar

3. Tasmaning turiga qarab:

a) yassi tasmali
b) konussimon tasmali (ponasimon)
v) doiraviy tasmali uzatmalar
Yassi tasmaning ko’ndalang kesim shakli to`g`ri to’rtburchakdan
iborat bo’lib , uning afzalligi elastiklik xususiyati yaxshiligidadir. Ponasimon tasmaning qo’ndalang kesimi teng yonli trapetsiya shaklida bo`ladi. Ponasimon tasmalar GOST 1284-89 bo`yicha 7 ta profilda tayyorlanadi. Bu profillar O, A, Б, В, Г, D, E harflari bilan belgilanib, ko’rsatilgan tartibda ponasimon tasmalarning ko’ndalang kesim yuzalari ortib boradi. Ya`ni, A profilli tasmaning ko’ndalang kesim yuzasi D profilli tasmaning ko’ndalang kesim yuzasidan kichkina bo`ladi.
Ponasimon tasma quyidagi afzalliklarga ega:
1. Nisbatan ko’proq quvvatni uzatadi, sababi tasma bilan shkiv ariqchasi tutash sirtida ishqalanish kuchi katta bo`ladi.
2. Tasmadan valga tushadigan kuch kichik bo`ladi, chunki tasma-
ning tarangligini kichikroq olish mumkin.
3. O`qlar orasidagi masofa kichik bo`ladi.
4. Uzatish soni katta bo`ladi.
Ponasimon tasmani kamchiligi, uning elastiklik xususiyati
yassi tasmaga nisbatan yo`lonligidadir. Bu esa uning hizmat muddatini kichik bo`lishiga olib keladi. Ponasimon tasmaning tuzilishini ko’rib
chiqamiz.

1 - Bir necha qavat rezinalangan ip – to’qima

2 - Ip – to’qima yoki po’lat simlardan iborat kord-shnur.
3 - Siqilishga ishlaydigan rezina qism
4 - Rezinalangan qoplama
Tasmali uzatma geo`letriyasi bilan tanishamiz:



Tasmali uzatmani loyixalashda avvalo yetaklovchi va yetaklanuvchi shkivlarning diametrlari qabul qilinadi, so`ngra uzatmaning qolgan o’lchamlari aniqlanadi.
Markazlararo masofa quyidagicha aniqlanadi:


A=2 ( D D )
Kamrov burchagi quyidagicha topiladi:
va
Burchak kichkina bo’lganligi uchun sinusning qiymatini argumentga teng deb olish mumkin:



Demak:

Tasmaning uzunligi quyidagicha topiladi:

Tasmali uzatmadagi kuchlar va kuchlanishlar bilan tanishamiz.

F₀ -tasmaning dastlabki tarangligi.
F₁ -tasma yetakchi tarmogining tarangligi.
F₂- yetaklanuvchi shkivdagi aylanma kuch. Bu kuch foydali xisoblanadi.
Ma`lumki tasma shkivga taranglik _bilan kiydiriladi. Uzatma ishga tushirilganda tasmaning yetakchi tarmogi qo`shimcha tortiladi, yetaklanuvchi tarmoq esa bo’shashadi. Ya`ni:
F<sub>1</sub>-F =F -F
Demak, yetakchi tarmoq ishga tushgandan keyin qancha taranglashsa, yetaklanuvchi tarmoq shunchaga bo’shashadi.
Tasma tarmoqlaridagi tarangliklar ayirmasi uzatilayotgan nagruzkani beradi. Ya`ni:
F =F₁-F
(7) va (6) ni birgalikda yechsak:


Uzatmani loyixalashda dastlabki taranglik kuchidan xosil bo`ladigan kuch quyidagicha qabul qilinadi:

bu erda, - dastlabki kuchlanish
S - tasmaning ko’ndalang kesim yuzasi
uchun quyidagilar tavsiya qilinadi:
Yassi tasmalar uchun: 1,0...2,0
Ponasimon tasmalar uchun: 0,12...0,15
Tasmali uzatmalarda quyidagi kuchlanishlar xosil bo`ladi:
Tasmaning yetakchi tarmogi tarangligidan xosil bo`ladigan kuchlanish quyidagicha aniqlanadi:

Tasmaning yetakchi shkiv ustida egilishidan xosil bo`ladigan kuchlanish quyidagicha aniqlanadi:

bu erda, - tasmaning qalinligi
D₁ - yetaklovchi val diametri
E - tasmaning elastiklik moduli
Markazdan qochma kuch ta`siridan xosil bo`ladigan kuchlanish quyidagicha aniqlanadi:

bu erda, - tasmaning zichligi , kg m
V - tasmaning tezligi m s
Tasmadagi eng katta kuchlanish esa quyidagicha aniqlanadi:

So’nggi yillarda tasmali uzatmalarda tasmaning yangi turi—tishli tasmalar ishlatila boshladi. Bunday tasmali uzatmalar mavjud tasmali uzatmalarga nisbatan bir qancha afzalliklarga ega.
Masalan, ularda sirpanish hodisasi sodir bo’lmaydi, gabarit o’lchamlari kichik, val va tayanchga tushadigan kuchlar katta emas, foydali ish koeffitsiеnti yuqori (0,94 ... 0,98) va katta (12 ...20) uzatish soni bilan ishlay oladi.
Ayrim hollarda 500 kVt gacha bo’lgan quvvatni 80 m|s tеzlik bilan uzata oladi. Tishli tasmalar ponasimon tasmalar kabi ma'lum uzunlikka ega bo’lib, bir butun qilib tayyorlanadi. Tasmadagi tish trapеtsiya shaklida bo’lib, unga mo’ljallangan shkiv sirtida ham shunga o’xshash tishlar bo’ladi. Shkivning tuzilishi tishli g’ildiraklarga o’xshash bo’lganligidan ularning gеo`lеtrik o’ lchamlarini bеlgilaydigan asosiy paramеtr sifatida modul m= qabul qilingan (ON—6—0,7—5—63). Tish profilining burchagi 2 =50°, tasmadagi tishlarning soni esa 32 ... 160 oralig’ida bo’ladi. Tasma nеoprеn no`lli matеrialdan tayyorlanib, orasiga mеtall sim qo’yilgan bo’ladi. Aytarli katta bo’lmagan quvvat bilan ishlash uchun mo’ljallangan tasmalarda simning o’rniga mimatola yoki poliamiddan tayyorlangan shnurlar ishlatiladi. Ayrim hollarda nеoprеn o’rniga poliurеtan dеb ataladigan plastmassadan foydalaniladi.
Modulning tavsiya etilgan qiymati va tasmaning qolgan paramеtrlari haqidagi ma'lumotni quyidagi jadvaldan olish mumkin.
Tasmaning chidamliligi tish sirtida hosil bo’ladigan ezuvchi va uning asosidagi siljituvchi kuchlanishlar vositasida baholanadi. Bulardan uzatmalarni hisoblashda siljituvchi kuchlanish asos qilib olingan. Shuning uchun ham mavjud uzatmadagi tasmaning mustahkamligi quyidagicha tеkshiriladi:

bu еrda, F — aylana kuch; — nagruzkaning dinamikaviy koeffitsiеnti, uzatmaning vazifasi va yuklanishning ta'sir etish xaraktеriga bog’liq ravishda 1,1... 1,8 oralig’ida olinadi; - kichik shkiv bilan ilashishda bo’lgan tasma tishlarining soni:

Tasmali uzatish-bu ishqalanish kuchlari yoki bog'lanish kuchlari (tishli kamarlar) tufayli egiluvchan element (kamar) yordamida mexanik energiyani uzatish. Ham doimiy, ham o'zgaruvchan Vites nisbati (variator) bo'lishi mumkin, uning vallari parallel, kesishgan va kesishgan o'qlar bilan bo'lishi mumkin.U etakchi va boshqariladigan Kasnaklar va Tasmalardan (bir yoki bir nechta) iborat. Kamchiliklari (zanjirli uzatishga nisbatan): o katta o'lchamlar; o kichik yuk ko'tarish qobiliyati; o sirpanish (tishli kamarlarga taalluqli emas); o past chidamlilik.  Afzalliklari (zanjirli uzatishga nisbatan): o silliq ishlash; o jim; o ortiqcha yuklarning kompensatsiyasi; o moylash zarurati yo'qligi; o arzon narx; o oson o'rnatish; o yuqori tuman tezligida ishlash qobiliyati; o ishlamay qolganda, hech qanday zarar bo'lmaydi. Tishli kamarlar kamar va zanjirli uzatmalarning afzalliklarini o'z ichiga oladi.Kamar uzatish-vallarga o'rnatilgan kasnaklarni o'rab turgan kamar yordamida aylanish harakatini uzatadigan mexanizm. Drayv kamari oraliq egiluvchan aloqa bo'lib, torkni qo'zg'aysan kasnagidan tortib tortilgan kamar va Kasnaklar o'rtasida hosil bo'lgan ishqalanish kuchlari tufayli qo'zg'aysan kasnagiga uzatadi. Amaldagi kamar turiga qarab, kamar uzatmalari tekis kamar, v-kamar va dumaloq kamar bo'lishi mumkin. Kamar uzatmalari ichki qismida klinik protrusionlarga ega bo'lgan poliklinik kamarlar bilan tarqaladi. Yassi va dumaloq qo'zg'aysan kamarlari odatda vitesda birma — bir, xanjar kamarlari esa bir nechta bo'laklarda ishlatiladi. Yassi kamonli viteslar sodda va qulaydir, ular silliq yuzasi bo'lgan oddiy kasnaklardan foydalanishga imkon beradi, yuqori tezlikda ishlashga qodir

tezlik. Shu bilan birga, tekis qo'zg'aysan kamarlaridan foydalangan holda kamar uzatmalari past tortish kuchiga, sezilarli o'lchamlarga va nisbatan past tishli nisbatga ega. Tasmalarning Kasnaklar bilan ko'proq bog'lanishini ta'minlaydigan v-kamar viteslari Markaziy masofani qisqartirishga, Vites o'lchamlarini kamaytirishga va Vites nisbatlarini oshirishga imkon beradi. Dumaloq qo'zg'aysan kamarlaridan foydalangan holda kamar uzatmalari asosan kam quvvatli aktuatorlarda ( ish stoli mashinalarida, tikuv mashinalarida va boshqalarda) qo'llaniladi. P.).Kamar uzatmalarining afzalliklari: dizaynning soddaligi, nisbatan arzonligi, quvvatni katta masofalarga uzatish qobiliyati, silliq va jim ishlash, kamarning elastik xususiyatlari va Kasnaklar bo'ylab siljish qobiliyati tufayli mexanizmlarni ortiqcha yukdan himoya qilish. Kamarni uzatishning kamchiliklari: kamarlarning qisqa xizmat qilish muddati, nisbatan katta o'lchamlari, vallar va podshipniklarga yuqori yuk, Vites nisbati mos kelmasligi (kamarning muqarrar siljishi tufayli). Yuqori elastik va bardoshli sintetik materiallardan, tor va tishli kamarlardan yasalgan qo'zg'aysan kamarlari keng tarqalgan. Kamar uzatmalari deyarli barcha sohalarda, shuningdek qishloq xo'jaligida ishlatiladigan mashinalarning haydovchilarida keng tarqalgan, zanjir uzatish, mexanik energiyani masofaga uzatish tishli g'ildiraklarni (zanjirli tishli g'ildiraklar) o'rab turgan zanjir orqali amalga oshiriladigan mexanizm. Zanjir uzatish ishlatilgan zanjirlarning dizayni, tishli g'ildiraklar soni bilan farq qiladi( oddiy-ikkitadan, murakkab-uchta va ko'p sonli tishli g'ildiraklar, shu jumladan bir yoki bir nechta qo'zg'aysan va kuchlanish); qo'zg'aysan tishli g'ildiraklarning aylanish yo'nalishi( to'g'ridan-to'g'ri teskari); zanjirning kosmosdagi konturining joylashishi (vertikal-yopiq, gorizontal-yopiq, fazoviy - yulduzlarning kesishgan o'qlari bilan—; yulduzlarning markazlarini bog'laydigan chiziqning joylashishi (gorizontal, vertikal, eğimli); etakchi (ishlaydigan) filialning joylashishi (yuqori va pastki); qo'zg'aysan milining aylanish tezligini o'zgartirish usuli( pastga va yuqoriga; Vites nisbatiga qarang); zanjirlarning parallel konturlari soni; zanjirning kuchlanishini tartibga solish usuli; zanjirlarni ifloslanishdan himoya qilish usuli (korpus, Karter, qopqoq bilan ochiq va yopiq); moylash usuli — qo'lda moylash bilan - 2 m / s gacha tezlikda, sm / s, moyli hammom bilan — 8 m/s gacha tezlikda, aylanma moy bilan-8 m/s dan yuqori tezlikda); tartib (Markaziy qism, mashinalarga o'rnatilgan va zanjirli Vites qutilari). Ning keng qo'llanilishi zanjirli uzatish bilan boshlandi
yuqori tezlikda (35 m/s gacha) 5000 kVtgacha quvvat uzatishni ta'minlaydigan vkladka va aniq vkladka valikli zanjirlarning paydo bo'lishi, katta kuch (70 000 KGF gacha yoki 700 Mn gacha) ko'p qatorli zanjirlarning bir nechta parallel konturlari bilan zanjirli uzatish), muhim uzatish nisbati (bittasida 12 tagacha)zanjirli uzatish) va yuqori samaradorlik (0,99 gacha). Ayniqsa engil ish rejimlari (past tezlik va yuk) bilan ilgak zanjirlari ishlatiladi. tomchilatib moylash materiallari-6 gacha tezlikda zanjirli uzatma ko'p qirrali, sodda va tejamkor. Tishli uzatmalar bilan taqqoslaganda, ular millarning joylashishidagi noaniqliklarga, zarba yuklariga nisbatan kamroq sezgir, deyarli cheksiz markazlararo masofalarga imkon beradi va sodda tartibni ta'minlaydi. Kamar viteslari bilan taqqoslaganda, ular quyidagi afzalliklar bilan ajralib turadi: sirpanishning yo'qligi va o'rtacha tishli nisbatning barqarorligi; vallar va podshipniklarda oldindan kuchlanish va unga bog'liq qo'shimcha yuklarning yo'qligi; yuqori va past tezlikda yuqori quvvatni uzatish; yuqori va past haroratlarda qoniqarli ishlashni saqlash; havolalarni olib tashlash yoki qo'shish orqali dizayndagi har qanday o'zgarishlarga moslashish. Kamchiliklari zanjirli uzatish: tishli tishlar soni kamayishi va bog'lanish balandligi oshishi bilan ortib boradigan notekis sayohat; noto'g'ri dizayn tanlovi, beparvolik bilan o'rnatish va yomon parvarish bilan zanjirning shovqini va aşınmasının ortishi; zanjir eskirganligi sababli bo'sh novdani moylash va sarkma bartaraf etish zarurati. Zanjirli uzatish qishloq xo'jaligida qo'llaniladi. avtomobillarda, velosipedlarda, mototsikllarda, avtoulovlarda, qurilish va yo'l mashinalarida, neft uskunalarida va hokazolarda keng tarqalgan.to'g'ridan-to'g'ri mashinalarga o'rnatilgan bitta qatorli vkladka valikli zanjirlar bilan moylashsiz yoki vaqti-vaqti bilan qo'lda moylash bilan ishlaydigan ochiq zanjirli uzatmalar mavjud.

Kamar uzatmalarini qo'llash sohasi
Kamar viteslari ko'p hollarda harakatni elektr motoridan uzatish uchun ishlatiladi, bunda strukturaviy sabablarga ko'ra Markaziy masofa a etarlicha katta bo'lishi kerak va uzatish nisbati qat'iy doimiy emas (mashinalar, konveyerlar, yo'l va qurilish mashinalari va boshqalar).
Kamar orqali uzatiladigan quvvat odatda 50 kVtgacha va kamdan-kam hollarda 1500 kVtga etadi. Kamar tezligi u = 5...50 m/s, o'q tezligida a 100 m/s gacha yetishi mumkin. Quvvat va past tezlik chegarasi katta uzatish o'lchamlari tufayli yuzaga keladi. Boshqa viteslar bilan birgalikda kamar uzatmasi haydovchining yuqori tezlikda ishlaydigan bosqichlarida qo'llaniladi. 7.3 kamar uzatmalarining tasnifi
Uzatish kamarining tasavvurlar shakliga qarab (2-rasm).2.6.2) quyidagilar:
1) tekis kamar (rasm.2.6.2.a),
2) v-kamar (rasm.2.6.2.b),
3) dumaloq kamar (rasm.2.6.2.v),
4) poliklinik (rasm.2.6.2.D).

Zamonaviy muhandislikda xanjar va poliklinik kamarlar eng ko'p qo'llaniladi. Dumaloq kamar bilan uzatish cheklangan foydalanishga ega (tikuv mashinalari, stol mashinalari, asboblar).

Kosmosdagi vallarning joylashishi bo'yicha:
1) parallel vallar bilan uzatish: ochiq shakl.2.6.3.a, o'zaro faoliyat rasm.2.6.3.b;
2) kesishgan vallar bilan uzatish – yarim xochli guruch.2.6.3.yilda;
3) vallarning kesishgan o'qlari bilan uzatish – burchakli shakl.2.6.3.G.
Kamar uzatishning bir turi tishli kamar bo'lib, kamarni Kasnaklar bilan bog'lash orqali yukni uzatadi.
Kamar materiallari etarli kuch, aşınma qarshilik, elastiklik, chidamlilik va arzon narxga ega bo'lishi kerak. Yassi kamar uzatmasi oddiy dizaynga ega va kamarning katta egiluvchanligi tufayli chidamlilikni oshiradi. Ushbu uzatish 15 m gacha bo'lgan katta Markaziy masofalarda va 100 m/s gacha yuqori tezlikda tavsiya etiladi.:


Foyfalanilgan adabiyotlar:


1. Shoobidov Sh.A. Mashina detallari. Texnika oily o`quv yurtlari uchun darslik. Тошкент: “O`zbekiston ensiklopediyasi”, 2014. -444 b.
2. Kurganbekov M.M., Moydinov A. Mashina detallari: O`quv qo`llanma. I va II qismlar. -Toshkent: “O`zbekiston ensiklopediyasi”, 2014. -384 b.
3. Ш.А. Шообидов Машина деталлари. Ўқув қўлланма. Тошкент 2004-120 б.
4.Ш.А.Шообидов, С.У.Мусаев. «Юритмалар», Тасмали ва занжирли узатмаларни лойихалаш. Тошкент 2000-82 б.
5.Ш.А.Шообидов, С.У.Мусаев. «Тишли ва червякли узатмаларни лойихалаш». Тошкент 2005-80 б.