1-tema. Auditke uliwma sipatlama

1.7. Audit hám reviziya, olardıń parqı hám uqsaslıqları
Esabat maǵlıwmatlarınıń isenimliligin, eń aldı menen buxgalteriyalıq balans (1-forma), finanslıq nátiyjeler haqqında esabat (2-forma), sonday-aq basqa esabatlardıń isenimligi hám onda keltirilgen maǵlıwmatlardıń durıslıǵın tastıyıqlaw (yamasa tastıyıqlamaw) auditorlıq iskerliginiń eń áhmiyetli wazıypası bolıp esaplanadı.

Sonı aytıw kerek, buxgalteriya esabatları buxgalteriya apparatı, basqa ekonomikalıq xızmetler hám kárxana bólimleri hám de óndirislik bólimlerdegi kóp sanlı xızmetlerdiń uzaq dawam etken hám mashaqatlı miynetleri nátiyjesi bolıp esaplanadı. Esap maǵlıwmatları hám olar tiykarında dúziletuǵın esabatlardıń isenimligi hám sapası dáslepki esaptıń qanday etip shólkemlestiriligine, hújjetlestiriw intizamınıń qanshelli bekkemligine hám uluwma kárxana esap siyasatınıń qanday dárejede qánigelik penen dúzilgenligine kóp jaǵınan baylanıslı.

Buxgalteriya ámeliyatın úyreniw sonı kórsetpekte, ayırım kárxanalarda buxgalterler tájiriybesiniń jetispewshiligi aqıbetinde dáslepki hújjetlerge islew beriw, gruppalaw hám buxgalteriya esabı schyotlarında tuwrı (yamasa tolıq) sáwlelendirmesten (tiykarınan pul hám esaplaw operaciyaları), olardı diywanxana papkalarında saqlap qoyıw menen sheklenedi. Nátiyjede, esabatlardı dúziwde kóplegen qátelikler, aǵımdaǵı esap maǵlıwmatları hám esabat kórsetkishlerindegi muwapıqsızlıqlar payda boladı. Eger buxgalteriyalıq esaptı shólkemlestiriw hám júritiwge talap dárejesinde dıqqat awdarılǵanda, bunday qátelikler payda bolmas edi.

Sonıń ushın buxgalteriyalıq esaptıń qanday shólkemlestirilgenligi hám júritilip atırǵanlıǵın, buxgalterlerdiń tájiriybesi hám intizamın, dáslepki hújjetlerge islew beriw sapası hám kárxananıń finans-xojalıq iskerligi hám de onıń nátiyjelerin sáwlelendiriwshi buxgalteriyalıq jazıwlarınıń durıslıǵın anıqlamastan sóz etilgen tiykarǵı wazıypanı orınlaw múmkin emes.

Auditorlıq terseriwleri óndiristi rejelestiriw hám shólkemlestiriw, kárxanadaǵı tártip, miynet hám texnologiyalıq intizamdı, tovar-materiallıq bahalıqlardıń qoymalar hám basqa saqlaw orınlarındaǵı esabı, múlklerdiń saqlanıwı, esaplasıwlar jaǵdayı hám kárxananıń finans-xojalıq iskerligi hám de onıń nátiyjelerine sezilerli tásir kórsetetuǵın basqa kóplegen jaǵdaylardı óz ishine aladı. Sonıń ushın auditorlıq esabatında kárxananıń finans-xojalıq iskerligi hám onıń nátiyjelerine tikkeley tásir kórsetetuǵın, sonday-aq esap maǵlıwmatları hám esabat kórsetkishleriniń isenimligin páseyiwge alıp keletuǵın, minnetti hám óndiristi shólkemlestiriwdegi úlken kemshiliklerdi saplastırıwǵa qaratılǵan usınıslar beriwi kerek.

Audit mámleketimizdegi xojalıq iskerligin qadaǵalaw hám ekonomikalıq analiz qılıwdıń salıstırmalı qaraǵanda jańa baǵdarı. Eger Batıs mámleketlerinde audit 160 jıldan artıq waqıttan berli belgili bolsa, Ózbekistanda bolsa, ǵárezsiz iskerlik tarawı sıpatında xojalıq júritiwde mámleket monopoliyasınan waz keshiw hám bazar ekonomikasına ótiw nátiyjesinde qáliplese basladı. Sonıń ushın auditorlıq iskerlikti rawajlanǵan mámleketler tájiriybesin úyreniw zárúr. Sonı aytıp ótiw kerek, aldın mámleketimizdegi kárxanalar, shólkemler hám birlespelerde xojalıq shólkemin qadaǵalaw hám reviziya qılıw ámelge asırılǵan. Biraq, qadaǵalaw hám reviziya menen audit túsinikleri bir-birine jaqın bolsa da, olardı bir nárse dep túsiniw durıs emes.

Bazar qatnasıqlarınıń rawajlanıwı hám ekonomikanıń erkinlestiriliwi nátiyjesinde auditorlıq iskerligi tez pát penen rawajlanıp, reviziya túsinigin shıǵarıp taslamaqta.

Audit hám reviziya túsiniklerin keń mániste xojalıq júritiwshi subyektlerdiń finans-xojalıq iskerligi ústinen ornatılǵan ekonomikalıq qadaǵalawdı shólkemlestiriw usılları esaplanadı. Audit ótkeriwde hújjetli hám haqıyqıy reviziyanıń ayırım esap obyektlerin reviziya qılıw usıllarınan paydalanıladı.

Finanslıq esabatlardı dúziwdiń reviziya qılıwda belgili túsindirmeler berilgen halda auditorlıq iskerligin standartları hám normaları qollanıwı múmkin. Audit hám reviziyaıń bunday uqsas tárepleri kóp, biraq principial parıqları da bar. Sonıń ushın da ekonomikalıq qadaǵalaw formaları hám metodlarınıń rawajlanıwı perspektivasın izertlewde audit hám reviziya ortasındaǵı ayırmashılıqtı ashıp beriw úlken áhmiyetke iye (1-keste).

1-keste