1-tema: Bank hám finans bazarı pániniǹ teoriyalıq tiykarları Reje

Finanstıń funksiyaları. Finanstıń mánisi onıń funksiyaları arqalı kórinedi.
Finans tómendegi eki funksiyanı atqaradı:
1. Bólistiriw;
2. Qadaǵalaw.
Bul funksiyalar finans tárepinen bir waqtıniń ózinde ámelge asıriladı. Hár qanday (bir) finanslıq operatsiya Jalpı ishki ónim hám Milliy dáramattı bólistiriw hám sol bólistiriw ústinen qadaǵalawdıń ámelge asırılıwın ańlatadı
Bárinen burın, finanstıń bólistiriw funksiyası Milliy dáramattı bólistiriwde, «tiykarǵı yamasa baslanǵısh dáramatları» dep atalǵan jaǵdaylardı jaratıw (shólkemlestiriw) júzege keledi.
Olardıń jıyındısı Milliy dáramatqa teń bolıp tabıladı. Tiykarǵı dáramatlar Milliy dáramattı materiallıq islep shıǵarıw qatnasıwshıları ortasında bólistiriw processinde qáliplesedi. Olar eki gruppaǵa bólinedi:
• materiallıq islep shıǵarıw salasında bánt bolǵan jumısshı hám xizmetkerlerdiń mıynet haqı, fermer hám t.b.lardıń dáramatları ;
• materiallıq islep shıǵarıw salasındaǵı kárxanalardıń dáramatları.
Finans qadaǵalaw funksiyasınıń tiykarın finanslıq resurslardıń háreketi quraydı. Sol háreket baǵdarına baylanıslı halda ol jámiettiń pul qarjların bólistiriwde qanday koefficientler payda bolıp atırǵanlıǵı, xojalıq jurgiziwshi sub'ektler ıqtıyarına finanslıq resurslarınıń waqıtında kelip túsiwi qanday támiyinlenip atırǵanlıǵı haqqında maǵlıwmatqa iye bolıwı kerek. Eger finanstıń qadaǵalaw funksiyası ámeliyatta tuwrı jolǵa qoyılmasa, finans bólistiriw funksiyası natiyjeliligin bahalaw qıyın keshedi. Bul jaǵday joqarıdaǵı hár eki funksiyanıń muwapıqlastırılıwınıń zárúr ekenligin kórsetedi.


Finanslıq siyasattiń strukturalıq bólimleri (baǵdarları) tómendegilerden ibarat:
• byudjet siyasatı;
• salıq siyasatı;
• pul siyasatı;
• kredit siyasatı;
• baha siyasatı;
• investitsion siyasat;
• social-finanslıq siyasat;
• baji siyasatı


1.3 Finans bazarınıń strukturalıq dúzilisi
Finans bazarında pul, kredit, bahalı qaǵazlar, valyutalar, qamsızlandırıw polisleri, pensiya fondları, qımbat bahalı metallar, finanslıq instrumentler hám basqalar arnawlı tovar retinde mámilede boladı. Bunda kommerciya bankleri, birjalar, fond institutları, jámáátlik investitsiyalaw kompaniyaları hám basqalar tiykarǵı dáldalshılar retinde kózge taslanadı. Finans bazarında kapitalǵa bolǵan talap hám usınıs tiykarında dáldalshılar járdeminde kapitaldı kreditor hám qarız alıwshı ortasında qayta bólistiriw mexanizmi ámel etedi.
Sonnan kelip shıqqan halda ámeliyatta pul qarjları aǵımın haqıyqıy iyesinen qarız alıwshıǵa hám kerisinshe baǵdarlawshı finans-kredit institutları iskerligi shólkemlestiriledi.
Finans bazarınıń tiykarǵı funksiyası bos pul qarjların ssuda kapitalına aylandırıwda da kórinetuǵın boladı. Shólkemlestirilgen kóz qarastan finans bazarına finanslıq instrumentler emissiyasi, satıp alınǵan zatı hám sawdasın ámelge asırıwshı ekonomikalıq subyektler, finans institutları kompleksi sıpatında da qaralıwı múmkin.
Hár bir finans institutı finanslıq instrumentlerdiń anıq bir kompleksi menen ol yamasa bul operatsiyanı ámelge asırıw boyınsha anıq kepillikke iye ekenligin ayrıqsha atap ótiw kerek.
Finans bazarınıń tiykarǵı waziypası retinde finanslıq resurslarınıń juwmaqlawshı qarıydarları ortasında fondtı nátiyjeli bólistiriwdi támiyinlew máselesi qóyıladı. Bul máseleni sheshiw de obiektiv, subyektiv sebeplerge kóre quramalılıq payda etedi. Sebebi finans bazarı qatnasıwshıları mápleri bir-birine keriligi, finanslıq minnetlemelerdi orınlaw boyınsha risklerdıń joqarılıǵı hám basqa jaǵdaylar wazıypanıń tolıq orınlanıwına múmkinshilik bermeydi.
Finans bazarı xalıq fondların investitsiyalarǵa aylandırıwdıń tiykarǵı mexanizmi esaplanadı, ol investor hám toplawshı mápleriniń óz-ara muwapıqlıǵın támiyinleydi. Joqarıdaǵılar tiykarında finans bazarı mánisine toqtalıp ótemiz.
Batıs ekonomikalıq ádebiyatlarında finans bazarları pul qarjları aǵımın toplawshıdan qarız alıwshıǵa baǵdarlawshı bazar institutları kompleksi retinde keltiriledi.
1. Frederik Mishkin artıqsha aqshalarǵa iye adamlardaǵı pul qarjların pul qarjları jetispeytuǵınlarǵa ótkerip beriwge xızmet etiwshi bazarlardı finans bazarları dep ataydi.
2. Keltirilgen tariypler tiykarında aytıw múmkin, finans bazarı - finanslıq instrumentlerden paydalanıw tiykarında finanslıq dáldalshılar arqalı waqtınsha bos pul qarjların qayta bólistiriw júz beretuǵın bazar bolıp tabıladı.
Finans bazarisiz iri kapitaldı tartıw hám iri joybarlarǵa investitsiyalaw quramalı másele bolıp tabıladı. Satıwshı hám qarıydarlar sanınıń kópligi nátiyjesinde qáliplesken báseki mexanizmi arqalı bazarda finanslıq aktivge salıstırǵanda birden-bir bazar bahası qáliplesedi hám informaciya ashıqlıǵına erisiledi. Búgingi joqarı texnologiyalıq múmkinshilikler sharayatında arnawlı dáldalshılıq strukturalarındaǵı kóp sanlı operatsiyalar esabına pul hám basqa aktivler aylanısı ǵárejetlerdiń páseytiliwi, riskler qamsızlandırılıwı, satılatuǵın aktivler túrleri keńeyiwi júz berip atır.
Finans bazarınıń rolin tereńrek ańǵarıw ushın onıń funksiyaların biliw talap etiledi. 1997 jıl ekonomika boyınsha Nobel sıylıqı laureati Robert Merton finans bazarınıń tómendegi funksiyaların ajıratıp kórsetedi:
- kapitaldı waqıt, tarmaqlar aralıq hám mámleketler aralıq qayta bólistiriw;
- kapital jıynaw hám kárxanalarǵa úles kirgiziw;
- tólew-esap -kitap ;
- risklerdı basqarıw ;
- informaciya ;
- informaciyalar assimmetriyasi menen baylanıslı mashqalalardıń aldın alıw.