1-tema: Kirisiw. Asaótkizgishlerdiń uliwmaliq qa’siyetleri

Asaótkizgishning elektromagnit ózgeshelikleri. Meysner effekti

Asaótkizgishlik jaǵdayınıń eki tiykarǵı qásiyeti bar. Olardan biri absolyut nól temperaturada ayırım metallardiń elektr qarsılıǵı tolıq joǵalıp ketiwi bolıp, bul qásiyet ≪asaótkizgishlik≫ termininde sáwlelengen. Asaótkizgishliktiń ekinshi zárúrli belgisi sırtqı magnit maydandı asaótkizgishlik dene tárepinen iyterilisiwi bolıp tabıladı. Bunday magnit ótkeziwsheń emes ideal ótkizgishlikke sebep bola almaydı. Normal ótkeriwshiden ótip atırǵan ózgermeytuǵın tokti xarakteristikalaw ushın Om nızamınan I=U/R yamasa onıń differentsial kórinisindegi formulasınan paydalanıladı. Belgili bolǵanınday, usı formulalar asaótkizgishler ushın óz mánisin joytadı, sebebi, R=ρ=0 (R - elektr qarsılıq, ρ-salıwtirma elektr qarsılıq, E-kernewlilik, j-tok tıǵızlıǵı). Asaótkizgishten (qarsılıǵı nól bolǵan) ótip atırǵan turaqlı tokti qanday xarakteristikalaw múmkin. Bul máseleni sheshiwde biz asaótkizgishtiń elektromagnetizmin ózgeshe qasiyetine dus keleme: olarda ózgermeytuǵın tok elektr maydanı esabına emes, bálkim magnit maydan esabına payda boladı. Magnit maydan Lorenc kúshi arqalı elektronlardıń háreketine tásir etedi. Ne ushın metallarda magnit maydan elektr tokı payda etpeydi. Buǵan júdá ápiwayı sebepti kórsetiw múmkin: magnit maydan elektr zaryadı ústinde jumıs atqarmaydı, biraq energiyanı Joul (ıssılıq) joytıwları bolǵanliǵi ushın onıń ornın úzliksiz túrde energiya menen toldirip turıw kerek. Sol sebepli, normal ótkizgishte jumıs orınlaw múmkinshiligine iye bolǵan elektr maydan ózgermeytuǵın tok payda etedı. Asaótkizgishte qarsılıq nólge teń. Energiyanı Joul (ıssılıq) joytıwı joq hám ózgermeytuǵın tokni turaqlı magnit payda etedi. Asaótkizgishler jazılǵan elektromagnit magnetizm nızamı tok tıǵızlıǵın magnit induksiya menen baylanıstıradı. Asaótkizgishler ushın tok tıǵızlıǵın elektr yamasa magnit maydanǵa baylanıs teńlemesin áǵa-ini Londonlar jaratqan. Ol eki teńlemeden ibarat. Birinshi teńleme ideal asaótkizgishlikti xarakteristikalaydı: qarsılıǵı nólge teń bolǵan ortalıqta maydan elektrondı tezlestiredi. Ekinshi teńleme bolsa Meysner effektin sáwlelendiredi: asaótkizgishler qoyılǵan sırtqı magnit maydandı iyteredi. Asaótkizgishlerdiń usı ekinshi belgisi ózine tán boilǵan effektlerge alıp keledi. Asaótkizgishlerdiń birinshi tiykarǵı qásiyeti - qarsılıqtıń nólge teń bolıwı 1911 -jılda gúzetilgen bolsa, onıń ekinshi zárúrli belgisi 22 jıldan keyin tabıldı. 1933-jılda nemis fizikleri V. Meysner hám R. Oksenfeld asaótkizgish átirapında magnit maydan bólistiriliwin eksperimental úyreniwge kiristi hám tosınarlı nátiyje aldı. Eksperimentti qanday sharayatta alıp barıwına qaramay, magnit maydan asaótkizgishtiń ishkerisine kirmedi. B.Meysner hám R.Oksenfeldler baqlaǵan hádiyse kritik temperaturadan tómen temperaturada hám ózgermeytuǵın sırtqı magnit maydanda asaótkizgish ózinen erklicha magnit maydandı iyterip shıǵaradı. Magnit induksiyasi B=0 bolǵan jaǵdayǵa, yaǵnıy ideal diamagnetizm jaǵdayına ótedi. Usı jaǵdaydı Meysner effekti dep ataydı. Ideal asaótkizgishlerden parqlı túrde asaótkizgishler magnit maydandı ózleriniń ishine kiriwine jol qoymadi. Meysner effektiniń tájiriybesi tómendegishe: asaótkizgishti (silindrdi) sırtqı magnit maydanǵa jaylayıq. Usı magnit maydan tásirinde onda ózgermes tok payda boladı hám ol óz gezeginde óziniń jeke magnit maydanın payda etedi. Lenc qaǵıydasına muwapıq magnit maydan baǵıtın sırtqı magnit maydan baǵıtına keri boladi. Magnit maydan 29.6-súwrette kósetilgeni sıyaqlı asaótkizgish sırtında bólistiriledi.