1-tema. Kirisiw. PÁNniń maqseti hám wazíypalarí

1-TEMA. KIRISIW. PÁNNIŃ MAQSETI HÁM WAZÍYPALARÍ

Qaraqalpaq tiliniń ilimiy izertlewdiń obyektine aylanıwı basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda ádewir kesh baslandı. Atap aytqanda, qaraqalpaq tili boyınsha eń dáslepki ilimiy jumıslar XX ásirdiń 30-jıllarınan baslap jazıldı. Usıǵan qaramastan búgingi kúni qaraqalpaq til bilimi tyurkologiyada belgili orınǵa iye boldı. Bunday nátiyjelerge erisiwde, qaraqalpaq til biliminiń tez pát penen rawajlanıwında N.A.Baskakov, S.E.Malov, E.D.Polivanov, S.Májitov, N.Dáwqaraev, Q.Ayımbetov, A.Qıdırbaev, K.Ubaydullaev, A.Esemuratov, K.Berdimuratov, D.Nasırov, J.Aralbaev sıyaqlı ilimpazlardıń miynetleri ullı boldı. Olar qaraqalpaq til bilimin baslawshılar bolıw menen bir qatarda qaraqalpaq tilin keleshekte izertlewshi kadrlar tayarlawǵa da ayrıqsha dıqqat awdardı. Sonıń nátiyjesinde XX ásirdiń 60-jıllardan baslap qaraqalpaq tilin izertlewshi E.Berdimuratov, R.Esemuratova, M.Dáwletov, E.Dáwenov, B.Qutlımuratov, H.Hamidov, A.Dáwletov, A.Najimov, O.Dospanov, A.Bekbergenov, M.Qálenderov, U.Embergenov hám t. b. ilimpazlar ósip jetilisti. Usıǵan baylanıslı qaraqalpaq til biliminiń fonetika, leksikologiya, morfologiya, sintaksis, dialektologiya, til tariyxı hám t. b. tarawları hár tárepleme izertlenip, belgili bir izbe-izlikke tústi. Usınday jetiskenlikler menen bir qatarda qaraqalpaq til biliminde ele arnawlı izertlenbegen máseleler de bar. Solardıń biri morfonologiya máseleleri bolıp esaplanadı.

Morfonologiya – til biliminiń eń jas tarawı bolıp, ol XX ásirdiń 30-jıllarında qáliplesti. Al túrkiy tilleri morfonologiyası boyınsha dáslepki izertlew jumısları XX ásirdiń 70-jıllardıń ortalarınan baslap jazıla basladı. Qırǵız tili morfonologiyası boyınsha izertlew jumısın júrgizgen T.Sadıqovtıń kórsetkenindey, túrkiy tillerdiń morfonologiyası házir qáliplesiw basqıshında tur. Solay da morfonologiyalıq izertlewlerdiń predmeti hám wazıypaları, fonologiya menen morfologiyanıń óz-ara baylanısı, morfonologiyanıń birligi hám t. b. máseleler ele jetkilikli dárejede anıqlanbadı.
Qaraqalpaq til biliminde morfonologiya ele arnawlı izertlewdiń obyekti bolǵan joq. Biraq bir qatar morfonologiya máseleleri fonetikalıq hám morfologiyalıq qubılıslar sıpatında úyrenilgen. Bul jerde V.N.Yartsevanıń morfonologiyanı úyreniwdi fonetistler grammatistlerge taslasa, grammatistler bolsa fonetistlerge qaldırıp keldi, - degen pikirin qaraqalpaq til bilimine de qollanıwǵa májbúrmiz. Endi fonetika hám morfologiya tarawları ushın teńdey tiyisli máselelerdi bólip alıp, olardı morfonologiyalıq qubılıslar sıpatında úyreniw wazıypası tur.
Morfonologiyalıq qubılıslardıń qaraqalpaq til biliminde arnawlı­ izertlenbewiniń ózi-aq izertlewge alınǵan temanıń aktual ekenin kórsetedi.
Morfologiyalıq qubılıslardıń qaraqalpaq tilinde kóp ushırasıwı hám onıń basqa túrkiy tillerge salıstırǵanda ózine tán ózgeshelikleri, morfonologiyalıq qubılıslardıń tábiyatı boyınsha quramalı bolıp, olardıń til basqıshlarınıń barlıǵına qatnası temanıń aktuallıǵın kúsheytedi.
Kurstıń maqseti hám wazıypaları sonnan ibarat, ulıwma til bilimindegi hám tyurkologiyadaǵı jetiskenliklerdi esapqa alıp qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardıń tábiyatın, olardıń payda bolıw jolların, basqa tillik qubılıslardan ayırmashılıǵın, qaraqalpaq tili morfonologiyasınıń predmetin anıqlaw maqset etip qoyıldı. Bul maqsetke erisiw ushın tómendegidey wazıypalardı sheshiw belgilendi
- morfonologiya máselelerine arnalǵan ulıwma til bilimindegi hám tyurkologiyadaǵı miynetlerge sholıw jasaw;
- morfonologiyanıń til bilimindegi ornın hám onıń til biliminiń basqa tarawları menen baylanısın anıqlaw;
- qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardıń ózgesheligin anıqlap, olardı sistemalastırıw;
- morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisin úyreniw;
- morfonologiyalıq qubılıslar menen singarmonizm nızamı arasındaǵı baylanıstı qarastırıw;
- qaraqalpaq tilindegi dawıslı morfonemalar modellerin anıqlaw;
- qaraqalpaq tilindegi dawıssız morfonemalar modellerin anıqlaw;
- morfemalar birigiwinde payda bolatuǵın morfonologiyalıq qubılıslardı sóz shaqapları boyınsha úyreniw;
- izertlewdiń juwmaqları boyınsha usınıslar beriw.
Morfonologiya - tyurkologiyanıń ele kóp izertlewlerdi talap etetuǵın jas tarawı. Morfonologiyalıq izertlewler arqalı orfografiya, fonetika, morfologiya, til tariyxı, etimologiya máseleleri boyınsha teoriyalıq juwmaqlar jasawǵa boladı, qaraqalpaq tiliniń seslik dúzilisindegi, buwın qurılısındaǵı, sóz jasaw hám sóz ózgertiw sistemasındaǵı búgingi kúnge shekem hár qıylı pikirlerdi payda etip júrgen bir qatar seslik qubılıslarǵa juwap tabıw múmkin. Qaraqalpaq tiliniń etimologiyalıq sózliklerin, sonday-aq morfemalar sózligin dúziwde izertlew jumısınıń juwmaqları payda keltiriwi sózsiz. Házirgi waqıtta ayırım tiller boyınsha jazılıp atırǵan grammatikalarda, sabaqlıqlarda morfonologiya til biliminiń bir tarawı sıpatında berilip atır. Qaraqalpaq tili boyınsha jazılatuǵın sabaqlıqlarǵa, grammatikalarǵa ol ayrıqsha taraw sıpatında kirgiziliwi kerek. Bunday iste kurstıń áhmieti jáne de arta túsedi.
Qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardıń kópshiligi tildiń tariyxıy rawajlanıwı dawamında payda bolǵan. Sonlıqtan olardı úyreniwde kóbirek tariyxıy, tariyxıy-salıstırma metodlar qollanıladı. Bir qatar morfonologiyalıq qubılıslardı anıqlawda tuwısqan túrkiy tillerdegi, qaraqalpaq awızeki sóylew tilindegi, dialektlerdegi materiallar menen salıstırıw zárúr. Bunday jaǵdayda salıstırmalı metodtan paydalanıladı. Morfonologiyalıq qubılıslardan teoriyalıq juwmaqlar jasawda sıpatlama, semantika-strukturalıq, sistema-strukturalıq, distributsiya, modellestiriw, sonday-aq esaplaw metodları da qollanıldı.
Kurstıń teoriyalıq bazası bolıp til bilimindegi sońǵı jańalıqlar, belgili tilshi-ilimpazlar İ.A.Boduen de Kurtene, Ferdinand de Sossyur, N.S.Trubetskoy, L.V.Sherba, L.R.Zinder, Yu.S.Maslov, S.E.Malov, E.D.Polivanov, A.N.Kononov, N.K.Dmitriev, E.V.Sevortyan, N.A.Baskakov, A.M.Sherbak, A.A.Reformatskiy, rus til biliminde L.V.Bondarko, L.A.Verbitskaya, M.V.Gordina, V.V.Lopatin, V.B.Kasevich, N.E.İlina, E.S.Kubryakova, Yu.G.Pankrats, ózbek til biliminde A.ǵulamov, A.Hojiev, H.Nematov, E.Tojiev, F. Abdullaev, T.Mirzaqulov, A.Abduazizov, A.Maxmudov, N.Avazbaev, M.Jusupov, qazaq til biliminde K.Axanov, M.Tomanov, A.Ayǵabılov, A.Júnisbekov, B.Qaliev, M.Raymbekova, qırǵız til biliminde T.Axmatov, T.Sadıqov, J.Sıdıqov, túrkmen til biliminde S.Kurenov, A.Nurmuxamedov, A.Mollaev, B.Veyisov, qaraqalpaq til biliminde D.Nasırov, K.Ubaydullaev, H.Hamidov, A.Dáwletov, O.Dospanov, A.Bekbergenov, Sh.Abdinazimov hám t. b. miynetleri xızmet etti.