1-tema. Kirisiw. PÁNniń maqseti hám wazíypalarí

Ádebiyatlar:

1.Джунисбеков А. Проблемы тюркской словесной просодии и сингармонизм казахского слова. Автореф. докт. дисс…. –Алма-Ата: 1988. С.25.

2.Дәўлетов А. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Фонетика. –Нөкис: 1999. Б.260-265.
3.Черкасский М.А. Тюркский вокализм и сингармонизм. –М.: 1965. С.10.
4.Виноградов В.А. Интерпретация сингармонизма как морфологическая явления. –В кн: Проблемы структурной лингвистики. –М.: 1972. С.347.
5.Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң грамматикасы. Сөз жасалыў ҳәм морфология. –Нөкис: Билим. 1994. Б.48.
6.Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. –Тошкент: Ўқитувчи. Б.100.


6-tema. Submorflar
Qaraqalpaq tili morfonemaları hám olardıń modelleri

Morfonologiya óz izertlew birligine iye me?-degen soraw morfonologiya ilim sıpatında payda boǵannan baslap házirgi kúnge shekem hár qıylı pikir talasların tuwdırıp kiyatırǵan máselelerdiń biri. N.S.Trubetskoy onı morfonologiyanıń birligi sıpatında qarap, bir morfema quramındaǵı bir-biriniń ornına almasıp qollanılatuǵın eki yamasa bir neshe fonemalardıń kompleksli obrazın morfonema dep atadı. N.S.Trubetskoy morfonologiyanı sintagmatikalıq fonologiya tiykarında dúzdi. A.A.Reformatskiy óz waqtında morfonemanıń til qurılısı ushın zárúrligi joq ekenin atap kórsetti. Rus tili morfonologiyası boyınsha izertlew júrgizgen ilimpazlardan V.G.Churganova, N.E.İlina, R.İ.Avanesov, V.V.Lopatin, E.A.Zemskaya, E.Kurilovich óz miynetlerinde morfonemanı morfonologiyanıń birligi sıpatında qarastırǵan. E.Kurilovich «Fonema fonologiyanıń, morfema morfologiyanıń tiykarǵı birligi bolatuǵınınday, morofonema da morfonologiyanıń tiykarǵı túsinigi», - dep jazadı. M.V. Panov grammatikalıq jaǵdaylardan ǵárezli bir-biri menen almasatuǵın fonemalar morfonemaǵa birigedi, -dep kórsetedi. Bul anıqlamada M.V.Panovtıń morfonologiyalıq qubılıslardı izertlewde Moskva fonologiyalıq mektebi wákilleri tárepinen dúzilgen paradigmatikalıq fonologiyaǵa tiykarlanǵanı seziledi. Paradigmatikalıq fonologiyada fonemalar fonetikalıq pozitsiyalardan ǵárezli bir morfema quramında bir-biri menen almasatuǵın, bir neshe seslerdi jámlestiretuǵın abstrakt birlikler sıpatında qaralǵan. Sonlıqtan morfonemaǵa grammatikalıq jaǵdaylarǵa ǵárezli bir-birin almastıratuǵın fonemalar sıpatında qaraǵan.

Rus tili morfonologiyası boyınsha dáslepki monografiyanıń avtorı V.G.Churganova morfonologiya eki birlikke iye dep kórsetedi. Morfonema hám submorflar. Morfonema avtordıń pikirinshe, morfonologiyanıń ápiwayı birligi bolıp esaplanadı. Ol rus tilinde kúshli pozitsiyadaǵı fonema menen bir yamasa bir neshe arxifonemalardı óz ishine qamtıytuǵın fonemalar qatarın morfonema sıpatında qaraydı. Al E.A.Zemskaya morfonemanı bir morfemanıń allomorflarında almasatuǵın fonemalar qatarı,- dep qaraydı.
Morfonemanı morfonologiyanıń birligi dep qarawshı ilimpazlardıń hár qıylı anıqlamalar beriwi onıń qanday tárepine itibar beriwine baylanıslı kelip shıqqan. Rus til biliminde morfonologiya máseleleri boyınsha izertlewler júrgizgen R.A.Reformatskiy, E.S.Kubryakova, Yu.G.Pankrats, V.Kasevich hám t.b. morfemanı til birligi sıpatında qaramaydı. Soǵan qaramastan sońǵı dáwirlerde rus til biliminde jazılıp atırǵan ayırım miynetlerde morfonema termininiń qollanılıp atırǵanın kóriwimizge boladı.
Tyurkologiyada morfonologiyaǵa baylanıslı jazılǵan miynetlerdiń barlıǵında derlik morfonema bir morfema quramında almasatuǵın fonemalar sıpatında qollanılǵan.
Agglyutinativ tiller morfonologiyası boyınsha izertlew júrgizgen V.İ.Zolxoev A.A.Reformatskiydiń «morfonema-kerek emes túsinik,»- degen pikirine qarsı shıǵıp, almasatuǵın fonemalar fonemalardıń funktsiyasınıń ayrıqsha forması, -dep jazadı. A.A.Abduazizovtıń pikirinshe, ayırım ilimpazlar tárepinen qollanılıp atırǵan morfonema ataması bir tárepten morfemaǵa, ekinshi tárepten fonemaǵa súyengen almasatuǵın fonemalar qatarına kiredi. Biraq morfemadaǵı fonemalar almasıwı yamasa ózgeriwi dizbeginiń ornına morfonema atamasın qollanıw qolaylı ekeni kóp ǵana izertlewlerde kózge taslandı. Ulıwma morfonema fonemadan joqarı bolǵan formal túsinik. Demek, A.A.Abduazizov morfonemanı morfonologiyanıń birligi sıpatında qaraydı. A.Ayǵabılov ta R.İ.Avanesov, V.G.Churganovalardıń pikirlerine súyenip, barsańshı-barsayshı, zábir-jábir, zeki-jeki, arı júr-ári júr, shaqı-shuqı, bunı-munı, báge-báygi, tompay-tompıy, aqır-eńire, súyinshi-shúyinshi hám t.b. sózlerdegi ń-i, z-j, a-á, o-u, b-m, e-i, a-ı, a-e, s-sh fonemalarınıń almasıwların morfonema dep qaraǵan. Biraq A.Ayǵabılov tek tariyxıy sebeplerge baylanıslı almasatuǵın fonemalardı ǵana morfonema sıpatında tanıydı. Tyurkologiyada M.Z.Zakiev, F.Djalilov, D.A.Salixova, R.Nepesova, T.Sadıqovlardıń miynetlerinde de morfonema túsinigi keń túrde qollanılǵan.
Fonemalardıń bir-biriniń ornına almasıp qollanılıwı - bul olardıń ayrıqsha xızmeti. Tildegi barlıq fonemalar bir morfema quramında bir-biriniń ornına almasıp qollanıla bermeydi. Sonlıqtan almasatuǵın fonemalardı morfonema sıpatında qarawǵa tolıq tiykar bar. Fonemalar tariyxıy sebeplerge baylanıslı da, fonetikalıq sebeplerge baylanıslı da bir-biri menen almasadı hám olardı morfonema termini menen ataw maqsetke muwapıq.
Qaraqalpaq tilindegi dawıslı fonemalardıń ishinde a-á, ı-i, u-ú, a-e, e-ó, a-ı, o-u, e-i, u-ı, o-a, morfonemaların kóriwge boladı. Dawıslı fonemalardıń kópshiliginiń morfonema xızmetinde jumsalıwı tildiń tariyxıy rawajlanıwı barısında payda bolǵan. Mısalı, abzal-ábzel, tıyın-tiyin, ubır-shubır-úbir-shúbir, kesa-kese, shoqı-shuqı hám t.b. Al dawıssız fonemalardıń ishinde b-p, p-w, b-p-m, d-t, q-ǵ, k-g, q-ǵ-w-y, ń-w, sh-s hám t.b. morfonema xızmetinde qollanıladı. Olardıń birazları tariyxıy sebeplerge baylanıslı, ekinshileri fonetikalıq sebeplerge baylanıslı morfonema xızmetin atqaradı. Mısalı, bal-pal, tap-tawıp, menen-benen-penen, samal-shamal, dene-tán, ań-aw, baǵ-baw hám t.b.
Tilde ayırım dawıslı yamasa dawıssız fonemalardıń eki yamasa bir neshe fonemalar kompleksi menen de almasıp jumsalıwı ushırasadı: al+ıp = ap, kelip-kep hám t.b. Bunda lı hám li fonemalar kompleksi morfonema menen almasıp tur. Sonday-aq ayırım dawıslı yamasa dawıssız fonemalardıń morfonema menen almasıwı ushırasadı: qarın+ı = qarnı, oyın +a =oyna hám t.b. Bularda ı dawıslısı nol fonema menen almasıp tur.
M.Z.Zakiev tatar tilinde morfonemanıń tómendegidey modellerin kórsetedi: 1) ses -ses (a-a° ba°la°lar); 2) fonema-fonema (n-t: nan,-tan); 3) nul fonema-fonema (Ø -sh: ór-ár-altı-shar); 4) fonema-nul fonema (ı-: xalık-xalkı); 5) fonemalar kompleksi-fonema (shel-m: yashel+yashel=yam yashel); 6) fonemalar kompleksi - nul fonema (lı-: alıp kit -apkit).
Tatar tilindegi morfonemanıń bul kórsetilgen modelleriniń birinshisi tatar tiline, al qalǵan modeller qaraqalpaq tili ushın da tán. Sebebi eki til túbi bir tuwısqan tiller bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge ayırım morfonemalar tek eki fonemanıń emes, hátte tórt fonemanıń qatnasıwınan da jasaladı. Máselen, qaraqalpaq tilinde iyelik sepliginiń jalǵawlarındaǵı n-d-t fonemalarınıń almasıwınan morfonemanıń jańa modeli jasaladı. Sonday-aq ayırım affiks morfemalarda a-e-ı-i fonemalarınıń almasıwı ushırasadı: aq-ek-ıq-ik atlıq jasawshı affiks variantlarında tórt dawıslı fonemanıń almasıwınan morfonemanıń taǵı bir modeli kórinedi.
Qaraqalpaq tilindegi morfonemalardıń ayırım modelleri tek belgili bir sóz shaqabına ǵana tán bolıp, olar ekinshi sóz shaqabında ushıraspawı múmkin. Demek, morfonema modelleri sóz shaqaplarında túrlishe kórinedi. Biz olarǵa jumıstıń keyingi bólimlerinde keńirek toqtap ótiwdi maqul kórdik.
Ulıwma aytqanda, morfonema bir morfema quramındaǵı bir-birin almastıratuǵın fonemalar hám fonemalar kompleksi bolıp, ol formal strukturalıq til birligi bolıp esaplanadı.
V.G.Churganovanıń kórsetiwinshe, morfonologiya morfonema birligi menen bir qatarda submorf birligine de iye. «Morfonema-morfonologiyanıń ápiwayı birligi,» «submorf-morfonologiyanıń joqarǵı birligi.» Onıń pikirinshe, submorf sóz formalarınıń óz betinshe mánige iye emes yamasa mánige tásiri joq bólekleri bolıp esaplanadı. Submorf terminin hám túsinigin til biliminde kirgizgen de V.G.Churganova edi. Al soǵan shekem sóz qurılısındaǵı bunday bólekler ayırım miynetlerde «strukturatema», ayırımlarında «asemantema» terminleri menen atalıp keldi. V.G.Churganova submorflardı kórsetiw ushın tómendegi mısallardı keltiredi: a) gor-ets, kup-ets, molod-ets, ruch-ka, trop-k-a, b) konets ,chepets, ogurets, pochk-a, ploshk-a, probk-a. Bul mısallardaǵı ets hám k bólekleriniń dáslepki mısalda suffiks xızmetin atqaratuǵın, al keyingi mısallarda túbir morfemalarǵa birigip, submorf xızmetin atqaratuǵının kórsetedi.
Submorf haqqındaǵı V.G.Churganovanıń pikirin qollap-quwatlawshılar da, oǵan qarsı shıǵıwshılar da bar. V.V.Lopatin óz miynetinde submorf terminin qollanǵan. Biraq onıń pikirinshe, submorf morftıń bólekleri bolıp esaplanadı.
V.B.Kasevich te submorfqa, onıń interfiksler menen baylanısına ayrıqsha toqtaǵan. Onıń pikirinshe, submorf haqqındaǵı túsinikti qayta qarap shıǵıp, til biliminde qollanıw zárúr.
Qaraqalpaq tilinde de dórendi sózlerdiń qurılısında ayırım bólekler ushırasadı. Máselen, tersaqay, sońıra, arraǵıraq, jeńiltek, sayaman, hám t.b. sózlerdiń qurılısında aqay, ıra, raǵ, tek, man bólekleri sózdiń mánisine ayrıqsha tásir etip turǵan joq. Bunnan basqa da júzekishilik, hayyarshılıq, toǵayshılıq, toǵayzarlıq, júzimgershilik, hám t.b sózlerdiń qurılısındaǵı shı, shi, zar, ger bólekleriniń de sózdiń mánisine ayrıqsha tásir etip turmaǵanı seziledi. Ózbek til biliminde T.Mırzaqulov ta usınday pikirdi bildiredi. Lekin olardı tolıq mánide submorflar dep ataw qıyın. Onıń ústine, submorf termini qanday túsinikti bildiretuǵını ele til biliminde tolıq qabıl etilmegen. Morfonologiya menen shuǵıllanıwshı kóplegen ilimpazlar bunday túsinikti biykarlaydı. Sebebi A.M.Smirnitskiydiń kórsetkenindey, A V jasalıwda A birligi (yamasa V) sózdiń bólegi bolsa, onda V (yamasa A) birligi de sózdiń bólegi bolıp esaplanadı. Joqarıda keltirilgen bóleklerdi túbir morfemaǵa yamasa affiks morfemaǵa qosıp, bir pútin birlik sıpatında qaraw dástúrge aylanǵan. Usılardı esapqa alıp, til biliminde dástúrli qáliplesken túsiniklerge qosılǵan halda eki morfemalı sózlerde bir bólegi morf bolsa, ekinshi bólek te morf bolıp esaplanadı degen pikirge qosılamız. Submorf termini hám túsinigi haqqında hár tárepleme hám tereń izertlew jumısların júrgiziw zárúr.
Túrkiy tillerde búgingi kúnge shekem jazılǵan til tariyxına, dialektologiyaǵa, fonetikaǵa baylanıslı miynetlerde fonemalardıń almasıwına ayrıqsha itibar berilgen. Atap aytqanda, A.M.Sherbaktıń, conıń menen birge Q.Maxmudovtıń, H.Nematovtıń, M.Tomanovtıń, D.Nasırovtıń, H.Hamidovtıń, Sh.Ábdinazimovtıń hám t.b. miynetlerinde fonemalar almasıwı hár qıylı usıllar arqalı túrli kóz-qarastan úyrenilip, olardıń almasıwlarınıń sebeplerin ashıp beriwge háreket islengen.