1-tema. Kirisiw. PÁNniń maqseti hám wazíypalarí

Ádebiyatlar:
1.Karimov İ.A. Ózbekstannın óziniń jańalanıw hám rawajlanıw jolı. –Nókis: Qaraqalpaqstan. 1993. B.76-77.
2. Садыков Т. Теоретические основы кыргызской фонологии и морфонологии. Автореф. дисс.... докт. фил.наук. –Алматы: 1995.C.3
^3. Ярцева В.Н. Сопоставительный анализ структуры слова в современных германских языках. –Проблемы морфологического строя германских языков. –М.: АН СССР. 1963. С.10.


2-tema. Morfonologiyanıń izertleniwi

Qaraqalpaq tilindegi morfonologiyalıq qubılıslardı úyreniwge kirispesten aldın morfonologiya boyınsha jazılǵan ilimiy ádebiyatlarǵa sholıw jasaw talap etiledi.

Hár qanday zattıń, qubılıstıń payda bolıwı hám rawajlanıw tariyxı bar. Sol sıyaqlı til biliminde de tillik qubılıslardıń ilimpazlar tárepinen anıqlanıp, dáwirler dawamında úyreniliw, izertleniw tariyxı boladı. Tillik qubılıslardıń usınday payda bolıw, rawajlanıw, úyreniliw tariyxın bilmey turıp, onıń búgingi jaǵdayın biliw, olar haqqında teoriyalıq juwmaqlar jasaw múmkin emes.
Hesh bir ilim birden payda bolmaydı. Morfonologiya da sol sıyaqlı. Morfonologiya máseleleri sóz etilgen ayırım lingvistikalıq ádebiyatlarda házirgi til bilimi kóz-qarasınan morfonologiyanıń izertlew obyektine kiretuǵın bir qatar máseleler erte waqıtlarda jazılǵan miynetlerde úyrenilgeni kórsetiledi.
Házirgi til biliminde morfonologiya iliminiń dáslepki irge tasın qalawshı İ.A.Boduen de Kurtene dep esaplanadı. Ol XIX ásirdiń 70-jıllarınıń ortalarında seslik almasıwlardı eki túrge bóledi: 1) basqa seslerdiń tásirine baylanıssız seslik almasıwlar; 2) basqa seslerdiń tásirine baylanıslı seslik almasıwlar. Soń bul boyınsha izertlewlerin taǵı da dawam ettire otırıp 1895-jılı jazǵan «Opıt teorii foneticheskix alternatsii» degen miynetinde seslik almasıwlardı tómendegidey túrlerge bóledi: 1) Neofonetikalıq alternatsiya yamasa divergentsiya; 2) Neofonetikalıq emes yamasa paleofonetikalıq alternatsiya. Bunda ilimpazdıń seslik almasıwlardı dáslepki bóliwinde seslerdiń óz ara fonetikalıq tásirin, al sońǵı bóliwinde olardıń rawajlanıw tariyxın esapqa alǵanın kóremiz. Biraq İ.A.Boduen de Kurtene seslerdiń almasıwınıń qaysısınıń fonetikaǵa yamasa morfonologiyaǵa tiyisli ekenin kórsetpedi. Ol ulıwma morfonologiya terminin qollanbadı. Solay da onıń seslerdiń almasıwı haqqında pikirleri morfonologiya iliminiń payda bolıwına kúshli tásir etti. Basqa seslerdiń tásirine baylanıssız, neofonetikalıq emes seslik almasıwlardı psixofonetikalıq alternatsiya dep atadı. Bul, demek, onıń seslik almasıwlardıń bul túrin morfologiyaǵa tiyisli dep kórsetiwi bolıp esaplanadı.
Seslerdiń almasıwı haqqındaǵı İ.A.Boduen de Kurteneniń pikirlerine súyene otırıp N.S.Trubetskoy morfonologiya ilimine tiykar saldı. Morfonologiya termini, onıń izertlew obiektleri menen maqset hám wazıypaları da N.S.Trubetskoydıń ózi tárepinen qollanıldı hám belgilep berildi. Onıń kórsetiwinshe, morfonologiya morfologiya menen fonologiyanı baylanıstırıwshı taraw sıpatında hár qanday tildiń grammatikasında belgili orın iyelewi zárúr. Tek morfologiyaǵa iye emes tiller ǵana morfonologiyaǵa iye bolmawı múmkin.
N.S.Trubetskoy morfonologiyanıń teoriyasın islep shıqtı. Bul teoriya úsh bólimnen ibarat; 1) morfemanıń fonologiyalıq strukturası haqqındaǵı teoriya; 2) morfemalardıń birigiwinde payda bolatuǵın kombinatorlıq seslik ózgerisler teoriyası; 3) morfologiyalıq funktsiya atqaratuǵın seslerdiń almasıw teoriyası. Bul úsh teoriyanıń birinshisi barlıq tillerge tán. Sonlıqtan morfonologiya boyınsha jazılǵan miynetlerde morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisi úyrenilgen. Ekinshi teoriya, N.S.Trubetskoydıń pikirinshe, agglyutinativ tiller morfonologiyasınıń tiykarǵı bólegin quraydı. N.S.Trubetskoydıń morfonologiyaǵa qosqan taǵı bir jańalıǵı morfonema haqqındaǵı teoriyası bolıp esaplanadı. Morfonema terminin lingvistika ilimine eń birinshi kirgizgen polyak ilimpazı G.Ulashin bolıp esaplanadı. Ol bılay jazadı: «...ses termini tábiyat seslerin ańlatadı; fonema termini sóylew seslerin ańlatadı; morfonema termini bolsa máni ayırıwshılıq xızmet atqaratuǵın sóylew seslerin ańlatadı.» Bul, álbette, til biliminde qabıl etilgen túsiniklerge tolıq sáykes kelmeydi. Solay da morfonema terminin ayırım shet el fonologları tárepinen joqarıdaǵıday mánide túsiniw qabıl etilgen. N.S.Trubetskoy morfonema terminin til biliminde basqa mánide qollanadı hám bul haqqında bılay jazadı: «...rus tilindegi ruka hám ruchnoy sózlerinde ruk hám ruch bir morfemanıń eki túrli fonetikalıq forması sıpatında kórinedi. Bul eki RU - fonetikalıq formada - kompleks obraz bolıp esaplanadı. Bunday bir morfema qurılısındaǵı sózlerdiń morfologiyalıq strukturasınıń jaǵdayına baylanıslı bir-birin almastıra alatuǵın eki yamasa bir neshe fonemalardıń kompleksli obrazı morfofonema yamasa morfonema dep ataladı.»
1960-jıllardıń ortalarınan baslap rus til biliminde morfonologiya máselelerine arnalǵan O.S.Axmanova, V.A.Redkin, A.V.Desnitskaya, E.A.Makaev hám E.S.Kubryakova, S.B.Bernshteynniń miynetleri, maqalaları járiyalandı. O.S.Axmanovanıń pikirinshe, morfonologiya morfologiyalıq birliklerdiń jasalıwı ushın hár qıylı fonemalardıń qollanılıw printsiplerin izertleytuǵın ilim. Ol morfonemanı ayrıqsha til birligi sıpatında qaramaydı hám morfologiyalıq seslik almasıwlardı «morfonologiyalıq seslik almasıwlar», -dep ataydı.
1973-jılı rus tiliniń morfonologiyasına arnalǵan eń dáslepki monografiyalıq izertlew basılıp shıqtı. Onıń avtorı V.G.Churganovanıń pikirinshe morfonologiya sóz hám morfemalarda fonemalardıń morfologiyalıq nızamlar boyınsha shólkemlesiwin izertleytuǵın ilim, onıń wazıypası:
1. túbir, suffiks, prefiks, jalǵaw sıyaqlı elementlerdiń dúziliwine qatnasıwshı fonemalardıń quramın hám tártibin;