1-tema: Mektepke shekemgi tálimde balalardi tábiyat penen tanistiriwdiń teoriyaliq tiykarlari hám tábiyat haqqinda túsinik - Joba:
- 1. Tábiyat penen tanistiriw metodikasi pániniń predmeti, maqset hám waziypalari
- 2. Balalardi tábiyat penen tanistiriwda tárbiyashi hám shańaraq tárbiyashisiniń waziypalari
- 3. Shiģis danishpanlariniń tábiyattaniw páni haqqindaģi táliymatlari
- 4. Tábiyat penen tanistiriwdiń pedagog tiykarshilari
1. Tábiyat penen tanistiriw metodikasi pánniń predmeti, maqset hám waziypalari. - Pánniń tiykarģi maqseti: balalardi tábiyat penen tanistiriw arqali janli hám jansiz obektler haqqinda toliq maģliwmat beriw, mektepke shekemgi tálim mekemelerinde hám shańaraqta balalardi tábiyat penen tanistiriw maqsetinde ótkeriletuģin metod hám formalardi úyreniw, «Ilq qadam» baģdarlamasiniń tayanish jollarin bilip aliwģa járdem beriw.
- Pánniń waziypasi mektepke shekemgi tárbiya jasinda balalardi tábiyat penen tanistiriw protsessinde olarģa tálim-tárbiya beriw waziypalarin ámelge asiriw, balalarda tábiyat qublısları, ósimlik, haywan hám de insanģa bolģan muhabbat haqqinda túsinik hám kóz-qaraslarin keńeytiriw, ápiwayi kónlikpelerdi payda etiw, sóz bayliģin asırıw hám jańa túsiniklerdi payda etiwden ibarat.
Balalardi tárbiyalawda tábiyattiń áhmiyeti. - Bul balaniń tuwilip ósken jeri haqqindaģi dáslepki bilimlerdi biliwi, jer haqqindaģi tiykarģi bilimlerdi keńeytiriw hám jerge bolģan múnásibetiń aqliy, intizamli, estetikaliq, fizikaliq jaqtan rawajlandiriwdan ibarat.
- Tábiyat-tawsilmaytuģin háziyne bolip esaplanadi. O`simlikler dúnyasi, haywanatlar álemi, jas áwladtiń kámil insan bolip jetilisiwinde, tábiyatta bolatuģin waqiya-qublıslardın` sirlarin úyrenip kamalģa keliwinde úlken rol atqaradi.
- Tábiyattaģi nárseler eki bólimnen turadi: janli hám jansiz. Jansiz tábiyatqa jer, quyash, juldizlar, suw, hawa, taslar, topiraq; janli tábiyatqa bolsa ósimlikler, haywanlar, mikroorganizmler, adamlar kiredi. Jansiz dep ataliwiniń sebebi olar aziqlanbaydi, óspeydi, kóbeymeydi, rawajlanbaydi. Máselen, ápiwayi tasti alatuģin bolsaq, oģan suw da, hawa de kerek emes.
Janli tábiyatqa kiriwshiler bolsa aziqlanadi, dem aladi, ósedi hám kóbeyedi. Janli tábiyat wákilleri ósimlik, hawa, suw, jaqtiliq, issiliq hám aziq bolmasa jasay almaydi. - Janli tábiyatqa kiriwshiler bolsa aziqlanadi, dem aladi, ósedi hám kóbeyedi. Janli tábiyat wákilleri ósimlik, hawa, suw, jaqtiliq, issiliq hám aziq bolmasa jasay almaydi.
- Janli tábiyattaģi barliq janzatlardan eń qúdiretlisi insan bolip esaplanadi. Insan pikirleydi, miynet etedi, túrli izlenisler ótkerip, kóp nárselerdi oylap tabadi. Tábiyat insandi ruwhiy jaqtan bayitiwdiń biytáirar negizi bolip tabiladi.
Ekologiya. - Búgingi kúnde ekologiya páni túsinigi hár bir adamniń sanasina sińip barmaqta. Derlik hár kúni gazeta betlerinde, radio hám televidenie kórsetiwlerinde házirgi shárayattaģi ekologiyaliq mashqalalar hám de olardi saplastiriw barisinda alip barilip atirģan is-hárekteler haqqindaģi maģliwmatlar beriledi.
- Ekologiya sózi grekshe sóz bolip, «eko»-úy, mákan hám «logos» pán degen mánini bildiredi. Tábiyiy úyimizdi úyreniw degende, álbette ondaģi barliq tiri organizmler hám protsesslerdi úyreniw, yaģniy bul, úydi yamasa mákandi jasaw ushin jaramli halda saqlaw siyaqli máseleler túsiniwi kerek. Ekologiya páni de biologiya, geografiya pánleri siyaqli aniq pán bolip esaplanadi. Ol tiri organizmlerdiń jasaw shárayati hám olardi, ózi jasap turģan ortaliq penen óz-ara qiyin múnásibetleri hám de sol tiykarda júzege keletuģin nizamliqlardi úyrenedi. Ekologiya sózi pánge birinshi bolip 1866-jilda nemis biologi E.Gekkel tárepinen kirgizilgen.
Insanniń tábiyattaģi orni hám balalardiń kóz-qaraslarin qáliplestiriw - Insanniń kelip shiģiwi tábiyiy hám ruwhiy talaplarģa qaray janli hám jansiz tábiyat penen úzliksiz baylanisli esaplanadi. Insanniń biosferada tutqan orni eki tárepleme boladi. Yaģniy bul biologiyaliq obekt bolip, ortaliqtiń fizikaliq faktorlarina qaramli bolip tabiladi. Sebebi, bizdi qorshap turģan dógerek-átirap barliqtan dem aladi, aziqlanadi hám element almasiniwi nátiyjesinde tábiyattiń bizge bolģan paydasin kóredi. Insanlar basqa janzatlardan ajiralģan ózine say ózgeshelikleri menen barqulla ajiralip turadi.
- Olar ózleriniń is-háreketleri menen tábiyatqa tásir etedi, yaģniy mádeniy ortaliqti jaratadi hám oni miynetleri hám de ruwhiy tájiriybelerinen kelip shiģip áwladtan-áwladqa ótkerip baradi. Insan ósimlik hám haywanlardi duris qaraw i nátiyjesinde olardiń jańa túrlerin jaratadi, kóbeytedi. Mektepke shekemgi jastaģi balalar tábiyat penen baqshaģa kiyatirģanda yamasa ketip baratirģanda duslasadi.
Balalardi tárbiya penen tanistiriwda tárbiyashi hám shańaraq tárbiyashisiniń waziypalari. - Keleshek áwladti barkamal insan etip tárbiyalawbúgingi kúnniń aktual máselelerinen biri bolip kelmekte. Bul boyinsha balalardi tábiyat penen tanistiriw úlken áhmiyetli rol` oynaydi. Tárbiyashi balalardi tábiyat penen tanistirģanda mámleket tárepinen shiģarilģan «tayanish dástúr»lerine tiykarlanip, balalarģa beriletuģin bilimlerdiń jas ózgesheliklerin esapqa alip jobalestiriwi zárúr. Dástúrlerde tárbiyashi hár bir máwsimde alip barilatuģin tábiyat haqqindaģi bilimlerdi duris jobalestiriwi, toparda tábiyat múyeshin, jer maydanshalarin shólkemlestiriw, ondaģi ósimliklerdi duris ósiriw, haywanlardi baģiw, olarģa duris qaraw sheberlikleri talap etiledi. Tárbiyashi hám shańaraq tárbiyashisi ósimliklerdi, haywanlarģa, duris qarawdi hám ózi buni úyrete aliwi talap etiledi. Tárbiyashi hám shańaraq tárbiyashisiniń talapshańliģi hám dekerekli bilimplerge iye boliwi balalarda qiziģiwshiliqlarin hám de miynet kónlikpelerin rawajlandiradi.
Tárbiyashi hám shańaraq tárbiyashisiniń aldina qoyilatuģin talaplar
1. Tábiyat tuwrali toliq túsinikke iye boliw.
2. O`simlikler, haywanlar, quslar, baliqlar tuwrali uliwma maģliwmatqa iye boliw.
3. O`simlik, haywanlar, mayda jánlikler (xashoratlar), quslar hám baliqlarģa duris qaraw, ózgertire aliwdi biliw
4. Balalardiń jasina say janzatlardi tańlap biliw.
5. Janzatlar menen abayli bolip múnásiybette boliw hám balalarģa duris úyrete aliw.
Shiģis hám Batim alimlariniń tábiyat, oniń insan ómirindegi orni haqqindaģi kóz-qaraslari. - Orta ásirlerde Orta Aziyada jasap dóretiwshilik penen shuģillanģan alimlardan Muxammed Mussa al-Xarezmiy, Abu Nasr Farabiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino hám basqalar tábiyattaniw pániniń rawajlaniwina úlken úles qosqan. Olar ele ekologiya páni dúnyaģa kelmegen dáwirde tábiyat hám ondaģi salmaqliq, ósimlik hám haywanat dúnyasi, tábiyatti qorģaw, qádirlew haqqinda qimbatli pikirlerdi aytqan.
Tábiyat penen tanistiriwdiń pedagog tiykarshilari. - Chexiyali ataqli pedagog Ya.A.Komenskiy
- I. K.D.Ushinskiy
- G.Pestalosi
- S.A.Veretenikova
- P.G.Samorukova
- M.M.Markovskaya
Tábyat járdeminde balani hár tárepleme barkamal etip tárbiyalaw. - Balalardi hár tárepleme kamal taptiriw hám tárbiyalaw túrli materiallar járdeminde ámelge asiriladi. Bulardan eń nátiyjelisi mektepke shekegm balalardi tábiyat penen tanistiriw bolip esaplanadi.
- Tábiyat-balani ruwhiy jaqtan bayitiwdiń tawsilmaytuģin materiali esaplanadi. balalar barqulla qanday da bir formada tábiyat penen baylanista boladi. Olardi jap-jasil shóplikler hám toģaylar, shox iyis gúller, góbelekler, qońizlar, quslar, haywanlar, uship júrgen bulitlar, jawip atirģan qar ushqinlari, say hám salmalar ózine tartadi. O`simlik hám de haywanlardiń hár túrli álemi balalarda tábiyatqa bolģan janli qiziģiwshiliģin hám háwesin oyatadi, olardi xizmetke tartadi. Tábiyat penen qarim-qatnasta boliw ushin balalar dógerek-átirap haqqindaģi real bilim, janli janzatqa insaniy múnásiybette boliwdi jetilistiriwge járdem beredi.
Aqliy tárbiya - Tábiyat penen tanistiriwdiń balalardi aqliy jaqtan ósiwine tásiri úlken bolip esaplanadi.
- Mektepke shekemgi tálim jasindaģi balalardi tábiyat penen tanistiriwda tálim-tárbiya protsessinde olardiń sanasin dógerekte orap turģan dúnya tuwrali sezimge tájiriybesine tiykarlanģan aniq bilimlerdi payda etiw zárúr bolip tabiladi. Haqiyqatti duris sáwlelendiriwshi bilimler berilmese, balalarda tábiyat haqqinda qáte túsinikler payda boladi.
- Qáte túsiniklerdi tuwrilaw jańa túsiniklerdi payda etiwge qaraģanda bir qansha qiyin bolip esaplanadi. soniń ushin da balalarda mektepke shekemgi tálim jasinan baslap-aq, seziw, qabil etiw hám aqliy rawajlaniw tájiriybelerine tiykarlanģan halda tábiyat haqqinda ilimiy dúnya qarastiń qáliplesiwi júdá zárúr esaplanadi.
Estetikaliq tárbiya - Jaslarģa estetikaliq tárbiya beriwden maqset-shaxstiń estetikaliq qálewi hám ideyalin jetilistiriw, dógerek átiraptaģi nárselerdi duris qabil etiw qábiletlerin hár tárepleme arttiriwdan ibarat. Estetikaliq tárbiya balaģa qálewi hám kiyiniw, júris-turisi, miynet etiw, adamlar arasinda ózin duris uslap biliw siyaqli páziyletlerdi sińdirip baradi. Ásirese, ana tábiyatti súyiw hám onnan zawiqlaniw, yaģniy gózzalliqti seziwdi úyretedi. Gúl hám miywelerdiń iyisi, formasi hám reńleri, quslardiń sayrawi, salmadaģi suwdiń sildiraģan aģisi, qista qardiń ģirshillawi-bulardiń barliģi balalardi tábiyattaģi nárse hám hádiyselerdi kóz aldina keltiriwge imkaniyat beredi hám olarda estetikaliq sezimdi tárbiyalawda hám arttiriwģa bay material bolip xizmet etedi. Baqsha jasindaģi balalarda bunda estetikaliq sezimlerdiń artiwi bolsa óz gezeginde kórkem-ónerdi, ómirdi, tábiyatti súyiw, oni túsiniw hám úyreniw ushin zárúr shárt-shárayat jaratadi.
A`dep-ikramlılıq tárbiyasi. - A`dep-ikramlılıq tárbiyasi degende, jas áwladti Watanģa, insanlarģa muxabbat, olardiń miynetine húrmet sezimleri, intizamliliq, minez-quliq mádeniyati, teńlesleri arasindaģi dosliq, tinishliq, insan xarakteriniń jigerlilik páziyletleri hám de shaxstiń unamli, intizamli sipatlari, páklik, tuwriliq kemtarliq, xullasi barliq joqari insaniyliq páziyletlerdi birlestiriw ruwhinda tárbiyalaw túsiniledi.
- Jas áwladta bul páziyletlerdi qáliplestiriw ushin tábiyat materiallarinan keń túrde paydalaniw kerek. Bul qiyin protsess bolip, uzaq waqit`, kerek bolsa jillar dawaminda islenetuģin miynettiń nátiyjesi bolip esaplanadi.
- Tábiyat materiallari arqali a`dep-ikramlılıq tárbiyasin beriw ushin baqsha maydanshasindaģi egilgen gúllerge qaraw barisinda hár bir gúldi asiraw, oni baģiw, gúllerdiń astin jumsartiw, suwģariw, biygana shóplerden tazalaw, olarģa forma `beriw, aziq hám dáris saliw siyaqli islerdi orinlaw protsesslerin ámelge asiriw múmkin
Fizikaliq tárbiya - Balalardi fizikaliq duris tárbiyalaw ushin tómendegi shártlerge qatań ámel qiliw kerek:
- -gigienaliq kónlikpelerdi payda etip tárbiyalaw (bina, dala, buyimlar, kiyim-kenshek, ayaq kiyim gigienasi);
- -meditsina xizmetkerleriniń turaqli qadaģalawi astinda (den-sawliģi, antropolitikaliq maģliwmatlari, fiziologiyaliq jaģdayi) boliw;
- -baqshadaģi balalardiń kún tártibin dúziw (awqatlaniw, uyqi, oyin, shiniģiwlar, seyil, organizmdi shiniqtiriw).
Tábiyat penen tanistiriwda tárbiyashiniń orni. - Keleshek áwladti bárkamal etip tárbiyalaw búgingi kúnniń aktual máselelerinen biri bolip esaplanadi. Bul boyinsha balalardi tábiyat penen tanistiriw úlken rol oynaydi. Bunda mektepke shekemgi tálim mekemelerinde islep atirģan tárbiyashilardiń aldinda balalarda tábiyat suliwliģiw kóriw. oni súyiw, tábiyatta júz berip atirģan hádiyseler haqqinda duris túsiniklerdi payda etiw, olarģa ekologiyaliq tálim-tárbiya beriwdey zárúr waziypa turadi. Tárbiyashi eń dáslep ózi tábiyatti súyiwi, janli hám jansiz tábiyat tuwrali aniq bilimlerge iye boliwi kerek.
Do'stlaringiz bilan baham: |
