1. Tema. Salistiriw pedagogikasi pa`ninin` predmeti, maqseti ham waziypalari reje

Oqitiwshi kadrlar tayarlaw Germaniya Federativ Respublikasinda ha`r bir mektep tipi ushin arnawli tayarlang`an oqitiwshilar bar. Olardin` ha`mmesi joqari mektepti tamamlag`an boliwlari sha`rt. Baslawish ha`m tiykarg`i mekteptin` bolajaq oqitiwshilari alti semestr oqiydi. Real mektep, arnawli mektep, gimnaziya ha`m o`ner texnika oqiw orinlarinin` oqitiwshilari ko`p mu`ddet oqiwlari kerek. Oqiw tamamlang`annan keyin oqitiwshiliqqa namzatlardin` ha`mmesi imtixan tapsiradi. Oqitiwshi lawazimina iye bolg`annan son` qag`iydag`a ko`re o`mirlikke lawazimg`a qoyiladi. To`mendegi xalatqa itibardi qaratayiq. Bolajaq oqitiwshilar  jil oqig`anlarinan son` real sharayattag`i mektepte  jilliq praktikadan o`tedi, bunda ha`ptesine 0- saattan sabaq beredi. Bul da`wirde olarg`a arnawli oqitiwshilar belgilenedi, bul oqitiwshilar olardin` ha`reketin nazaratta tutadi, praktika tamamlang`annan son` sha`kirtlerine tiyisli xarakteristikani beredi. Sonnan keyin mektep ken`esi, joqari sho`lkemler menen birgelikte bolajaq oqitiwshilardan imtixan aladi ha`m olardin` kelesi jumislarin baxalap, tiyisli ma`sla`ha`tlerdi beredi. Bul protsesstin` ja`ne o`zine ta`n ta`repi sonda, imtixan ha`m ma`sla`ha`tlerden keyin bolajaq oqitiwshi bir jilg`a sinaq waqti menen jumisqap alinadi. Bul sinaw mu`ddetin tabisli tamamlag`anlar g`ana oqitiwshi ma`rtebesi beriledi. Praktikant talabalar qoyilg`an talaplardi orinlay almasa mektepke qosilmaydi. Onin` u`stine attestatsiyadan o`tkeriw ha`m litsenziya beriw ken` a`det bolg`anlig`in itibarg`a alsaq, oqitiwshi ha`mme waqit ta`jiriybesin asirip bariwg`a ma`jbu`r boladi. Bolmasa ol oqitiwshiliq lawaziminan ayriliwi mu`mkin. Joqari bilimlendiriw Joqari bilimlendiriw mekemelerinin` menshikleri, shirkew ha`m bundesverge tiyislilerinen tisqari bolg`an joqari oqiw orinlari oblast`lar basqariwinda boladi. Federatsiya joqari bilimlendiriw tizimine tiyisli uliwma printsiplerdi ta`rtipke saladi. Misali, federatsiya joqari oqiw orni qurilisi ha`m joqari oqiw ornindag`i izertlewlerdin` bir bo`legin finansliq jaqtan ta`miyinlewdi o`zine aladi. Joqari mektep o`z-o`zin basqariw huqiqina iye. Olar nizam shegarasinda o`z ustavlarin qabillaydi. Joqari oqiw orni shtatindag`i rektor yamasa bir neshe jilg`a saylanatug`in Prezident basqaradi. O`z-o`zin basqariwda waziypalari aniq bo`lip berilgen bir neshe gruppalardin` basqishpa basqish qatnasi printsipine a`mel qilinadi. Onin` quramina professor oqitiwshilar, oqitiwshilar, ilimiy isshiler ha`m basqa isshiler kiredi. Ko`pshilik oblast`larda talabalar g`a`rezsiz xalda o`z-o`zin basqaradi. Joqari bilimlendiriw sistemasinda universitetler ha`m olarg`a ten`lestirilgen joqari oqiw orninin` en` isenimli rolin oynaydi. Bul oqiw orinlarinda oqiw, diplom aliw, magistr da`rejesin aliw yamasa ma`mleketlik imtixanlari tapsiriw menen tamamlanadi. Sonnan son` oqiwdi dawam ettirip, doktorlik da`rejesin (ilimiy da`reje) aliw ushin imtixan tapsiriladi. Ma`mlekette jan`a, arnawli oqiw orinlari bar, olar barg`an sayin ken` jayilip baratir, bul jerde oqiw a`meliy bag`dar boyinsha alip bariladi, og`an mexanikaliq, ekonomika, jemiyetlik ta`miyinlew, dizayn, awil xojalig`i siyaqli qa`niygelikler kiredi, bul jerde diplom aliw ushin imtixan tapsiriladi. Bu`gingi ku`nde institutqa kiriwshi jaslardin` ha`r u`shten biri sol tiptegi joqari oqiw ornin tan`lamaqta. 0 jildan baslap uliwma bag`dardag`i joqari oqiw orinlari yaki federal` oblast`ta bar. Olar tu`rli tiptegi joqari oqiw orinlari, oqiw basqishlari, tamamlaw formalarina muwapiq birlesken. Biraq bul model` ken` tarqalmadi. Germaniya Federativ Respublikasi ushin  jilda Xengendag`i sirtqi universitettin` payda etiliwi jan`aliq boldi. Ha`zirgi waqitta bul jerde shama menen 0000 talaba oqimaqta, olar oqiw menen birge regional oqiw orayi xizmetinen paydalanmaqta.
Bilimlendiriw tarawindag`i siyasat xaliqtin` ko`plegen qatlami ushin joqari oqiw orinlari da`rwazasin ken` ashti. Bir neshe misallar - jillar qisqi semestrde oqiwg`a qabillang`an talabalardin`  isshilerden edi.  jil jazg`i semestrde bul san   sho`lkemlestirdi.  jil barliq talabalardin` besten bir bo`legi xayal qizlar bolsa, bu`gingi ku`nde olar 0  jetti. Federatsiya ha`m oblast`lar nemis joqari oqiw orinlarinda shet elliler oqiwinan ma`pli.  jil olar 000 g`a jetti. Ma`mleket bul ma`selege xaliqlardin` bir birin tu`sinip jetiw isine, qosilg`an u`les dep qaraydi. Talabalardin` oqiwi erkin sho`lkemlestirilgen. Ko`p sanli oqiw basqishlari menen birge oqiw planlari usiniladi ha`m talaba sinawdan o`tkeriledi, biraq oqiwdin` ko`plegen basqishlarinda talabalardin` o`zleri pa`nler ha`m oqiw ornin tan`laydi. Oqiwg`a haqi to`lenbeydi. Eger talabalar yamasa olardin` ata analari aziq awqat qa`rejetlerin ko`tere almasalar oqiw ushin ekonomikaliq ja`rdem ko`rsetiw haqqindag`i federal nizamg`a muwapiq olar ekonomikaliq ja`rdem aladi. Bul ja`rdemnin` yarimi stipendiyag`a qosip berilse, ekinshi yarmi qariz esabinda beriledi. Oqiw tamamlanip, miynet ha`reketi baslang`annan son`, bul ja`rdemler toqtatiladi.  jilda bunday ja`rdem jan`a qosilg`an oblast` boyinsha oqiwg`a kirgen bes talabanin` u`shewine eski oblast`ta bes, talabadan birewine beriledi. Talabalardin` jemiyetlik qorg`aniwi ushin joqari oqiw orinlarinda olarg`a ko`meklesiwshi fond bar, olar ma`mleketten pul aladi, biypul jataqxana ha`m talabalar asxanasinan paydalanadi, jan`a oblast`ta 0 talaba internatlarg`a jaylastirilg`an eski oblast`ta da turaq jay ushin ju`da` kem xaqi to`lenedi. Oqiwg`a kirgenlerdin` 0 ata anasi menen turadi. Erkin turaq jay bazari talabalar aldinda og`an to`lew menen baylanisli u`lken mashqala qoyadi. Kerisinshe sug`urta qorg`awina aliwi talabalarg`a qolayli sharayat jaratadi, talabalardi baxitsiz ha`diyselerden qorg`aw ushin olar ma`mleketlik sug`urta dizimine kirgizilgen ha`m ma`mleketlik kassalarg`a az mug`darda haqi to`leydi. Keyingi waqitlarda joqari oqiw orinlarin ken`eytiw, ju`zesinen o`tkerilgen shig`islarg`a qaramay og`an bolg`an talap ja`nede artpaqta. Erkin oqiw jaylarin bo`listiriw Orayliq basqariw ta`repinen ajiratilg`an oqiw jaylari boyinsha a`melge asiriladi. Talap joqari bolg`an oqiwg`a, ma`selen meditsina, veterinariya tarawlarinda tan`law o`tkeriledi. Sol tan`lawg`a muwapiq erjetkenlik attestatindag`i ortasha baha shig`ariladi, ku`tiw mu`ddeti test ha`m sawbet na`tiyjeleri esapqa alinadi. Biraq eksport jag`daylarida na`zerde tutiladi. Ma`mlekette bilimlendiriwdi qayta ko`riw boyinsha ma`sele ko`pten beri dodalanadi, bunda oqiw protsessin qisqartiw usinilmaqta. Ha`zir universitet talabalari  semsetr, yag`niy  jil oqiydi. Olar oqiwg`a kiriwge shekem ka`rxanalarda bir neshe jil islewi yamasa bundesverda xizmet qiliwin esapqa alsaq, talabalar haqiyqiy miynet ha`reketin biraz kesh baslamaqta. Sabiq Germaniya Demokratik Respublikasi joqari oqiw orinlari ilimiy ken`esleri usinislarina muwapiq qayta sho`lkemlestirilmekte. Akademiyaliq izertlew sho`lkemleri joqari oqiw orinlarina tarqatiladi, universitetten tisqarida izertlew mekemelerine o`tkeriledi. Bul is 0 jillar ortasinda aqirina jetkeriledi ha`m sol maqsetler ushin , milliard nemis markasi ajiratilg`an. Bul joqari oqiw orni ha`m izertlew institutlarin jan`alaw da`stu`ri tiykarinda  jilda aqirina jetkeriledi. Germaniya Federativ Respublikasi puqaralardin` 0 millioni ha`r jili ta`jiriybe asiriw mu`mkinshiliginen paydalanadi. Ha`zirgi zaman industrial ja`miyetinde ha`mme na`rse o`zgeriste, rawajlaniwda ta`jiriybe asirip bariw o`mir za`ru`rligi. Bunnan tisqari insan o`miri dawaminda jan`a ka`sip iyelewi yamasa eskisin rawajlandiriwi za`ru`r. Xaliq universitetleri Xaliq universitetlerine XIX aqirlarinda Skandinaviya u`lgisine ko`re tiykar salindi. Onin` ha`m a`meliy ha`m teoriyaliq a`hmiyeti bar. Germaniya Federativ Respublikasinin` batis ta`repinde 0 ge shamalas xaliq universitetleri bolip, jaylarda olardin` 00 filiallari islep turipti. Olar tiykarinan ja`ma`a`t, rayon yamasa spisoktan o`tken ja`miyetler qaramag`inda. Oblast`lar olardi pul mablag`i menen ta`miyinlep turadi. Xaliq universitetleri partiyalardan ha`m dinnen tisqari mekeme. Olardin` ko`pshiligi keshki, olardi internat xaliq universitetleri toltiradi. Tek  jilda xaliq universitetlerinde 00 000 kurslar sho`lkemlestirilip, olarda , mln tin`lawshi ta`jiriybe asiradi ( jilda 000 kursta , mln. tin`lawshi ta`jiriybe asirdi) 0000 ayirim shig`islarda  mln tin`lawshi qatnasti. Ma`mleket ta`jiriybe asirg`anlardi qollap quwatlaydi ha`m bul maqset ushin ha`r jili , mln marka mablag` ajiratadi. Ta`jiriybe asiriw kurslarinda oqiw da`wrinde tin`lawshilarg`a mablaq penen ekonomikaliq ja`rdem beriledi. Kurslar ha`m oqiw qollanbalari qa`rejetleri toliq yamasa bir bo`legi ma`mleket ta`repinen to`lenedi. Tiykarinan jumissizlar o`z ta`jiriybesin asiriw mu`mkinshiliklerinen ko`birek paydalanadi ha`m bul menen jumis tabiwlari tezlesedi. Yarim jil dawaminda ta`jiriybe asiriw kurslarin tamamlag`anlardin`  jumis penen ta`miyinlenedi. Xaliq universitetlerinde usinilg`an oqiw bag`darlari ha`r qiyli. Ta`jiriybe asiriw tarawinda ka`siplik awqamnin` ornida u`lken. Shirkewlerde puqaralardin` bilim da`rejesin asiriwda aktiv qatnasadi. Evangel` shirkewi o`zinin`  akademiyasinda a`hmiyetli ma`seleler boyinsha konferentsiyalar sho`lkemlestiredi. Katolikler ta`jiriybe asiriwda neke, shan`araq ma`selelerine, teologiya ha`m ma`deniy tarawlarg`a u`lken a`hmiyet beredi. Siyasiy partiyalarg`a jaqin bolg`an fondlar da ta`jiriybe asiriwdi tiykarg`i waziypalardan biri dep biledi. Bug`an Kondrad Adinauer (XDS) fondi, Fridrix Zbert (SDPG) fondi, Fridrix Nauman (SVRP) fondi, Ganch Zaydel` (XSS) fondi, G`ReshanbogayG` (G`KamalakG`, G`JasillarG`) birlesken fondlari kiredi. Xaliq uliwma bilimlendiriw da`rejesin asiriwda (000 artiq kurslar sho`lkemlestirilgen, sirtqi menshik institutlarda o`zinin` u`leslerin qosip kelmekte. jilda bul kurslarda ((0 000 kisi ta`lim aldi, solardan 0000 adam jan`a federal` oblast`tan. Bul jerde batistag`iqa uqsap ta`jiriybe asiriw boyinsha ko`p qirli mekemeler sho`lkemlestiriw ko`zde tutilg`an. Germaniya Federativ Respublikasinda izertlew isleri  tu`rdegi bag`darda alip bariladi. Joqari oqiw orinlarinda, ma`mleketlik ha`m menshikli institutlarda, ilimiy tekseriw bo`limlerinde. Joqari oqiw orinlarinda izertlew menen shug`illaniw olardin` a`zeliy traditsiyasi.
Joqari oqiw orinlarinin` izertlewlerinin` tiykarg`i bag`dari fundamental a`meliy izertlew bolip, olarg`a basqa ilimiy tekseriw institutlari, sanaat laboratoriyalari jaqinnan ja`rdem beredi. Bul olardin` teoriyaliq bilimlerin a`melde iske asiriw mu`mkinshiligin beredi. Ryussel`dorf, Rettingon, Xaydel`burg, Maynts ha`m Myunxendag`i joqari oqiw orinlari ha`m pa`nler Akademiyasi bekkem baylanis ornatqan. Olar o`z-ara ilimiy axborotlar menen almasinip turadi, ijtimoiy pa`nler, ma`selen entsiklopediya basip shig`ariw siyaqli uzaq mu`ddetli planlardi qollap quwatlaydi. Joqari oqiw ornindag`i izertlewlerdi Nemis izertlewleri Jemiyetinin` ja`rdemisiz ko`rip bolmaydi. Joqaridag`i mag`liwmatlardan ma`lim boldi, Germaniya bilimlendiriwi o`zine ta`n bag`darg`a, ju`da` quramali dizimge iye. Germaniya ma`mleketinde, rawajlang`an ma`mleketler qatarinan orin aliwda o`zin aqlap kiyatirg`an bilimlendiriw sistemasi bar. Usi ku`nlerde oni qayta ko`riw jolinda jan`a izleniwler alip barilmaqta.