1-tema: Ósimliklerdiń karantin zıyankesleri hám kesellikleri pánine kirisiw

Ósimlikler karantini menen shuǵıllanatuǵın mámleket xızmeti organları tómendegilerden ibarat:

• 
  Ózbekstan Respublikası ósimlikler karantini bas mámleket inspekciyasi;
  
• 
  Walayat hám Tashkent qalası ósimlikler karantini mámleket inspekciyaları
  

(13+1 dana);

• 
  Rayonlıq ósimlikler karantini mámleket inspekciyaları (167 dana);
  
• 
  Aeroport, temir jol stanciyaları, dar`ya portları, pochtamp hám shosselerde ósimlikler karantini boyısha shegara punktleri (31 dana);
  
• 
  Ósimlikler karantini boyısha oraylıq (Toshkent qalasında) hám walayatlıq (Andijon hám Surxondaryo walayatlarında) karantin laboratoriyaları (3 dana);
  
• 
  Júdá qáwipli esaplanǵan zıyanlı organizmlerge qarsı gúresiwshi integraciyalıq fumigaciya otryadları (13 dana);
  
• 
  Karantin nálxanaları (pitomnikleri) (6 dana);
  
• 
  Botanika baǵı (15);
  
• 
  Oranjereyaler (2 dana);
  
• 
  Mámleketlik sort sınıw uchastkaları (GSU) (26 dana).
  

Karantin organizmler, olardıń tábiyatta tarqalıw jolları hám usılları. Karantin organizmler qatarına tómendegiler kiredi:

• 
  Karantin zıyanlı jánlikler hám keneler; mısalı, ǵawasha egininde Aziya ǵawasha sovkası, aq sızıqlı qońız hám t.b., júzimde filloksera, miyweli aǵashlarda hár túrli qalqanlılar hám t.b.
  
• 
  Karantin mikroorganizmler, mikroskopik zamarrıqlar, bakteriyalar, viruslar hám mikoplazmaler, nematodalar; mısal ushın, ǵawashada antraknoz, texas tamır shiriwi, biydayda hind qora kúyesi, sarı bakterioz h.t.b.
  
• 
  Karantin jabayı shópleri, mısal ushın ambroziya hám jabayı ayǵabaǵar túrleri, kekre hám strigalar.
  

Qanatlı hám qanatsız zıyanlı jánliklerdiń (mısal ushın, sovkalar, qalqanlılar) tábiyatta tarqalıwı, ádette bir orınnan ekinshisine samal járdeminde haywanlar, h.t.b. járdeminde ótiwi. Biraqta, olar ushıp ótetuǵın aralıq uzaq balmastan, kóbinese 20-100m boladı, kúshli shamal menen bolsa 2-3 km bolıwı múmkin. Jánlikler bir orınnan ekinshisine ósimlik organları ústinde yamasa ishine ótip, tarqalıwı múmkin. Mısal ushın, qanatsız hám ushalmaytuǵın sklad uzınmurını dán ishine ótip, óziniń watanı Hindstannan pútkil dúńyaǵa tarqalǵan.
Mikroorganizmlerdiń kópshiligi atızdan - atızǵa ózleriniń xár túrli sporaları hám sporalarınıń bólekleri menen samal yamasa jawınlı samal arqalı, topıraq arqalı hámde topıraqqa islew beriw mexanizmleri hám quralları, jumısshılardıń is quralları, suwǵarıw suwları menen tarqaladı. Olardıń ishinde júdá kem ortalıqqa (2-10m) yamasa júdá uzaq ortalıqqa tarqala alatuǵınları bar. Mısal ushın, biydaydıń zıyanlawshı záń zamarrıqlarınıń urediosporaları júzlep hám mıńlap kilometr uzaqlardaǵı egislik maydanlarǵa ushıp barǵanı málim. Mikroorganizmler bir máwsimnen ekinshisine ósimlik organları ústide yamasa ishinde topıraqta saqlanatuǵın jınısıy (kleystoteciy, periteciy, apoteciy) yamasa vegetativ (piknida) miywe denesheleri, sporaları (xlamidospora, teliospora) hám sklerociyleri járdeminde ótedi.
Viruslardıń tarqalıw jolları ózine tán bolıp, olardıń kópshiligi mexanikalıq kontakt arqalı yamasa xár túrli zıyanlı sorıwshı jánlikler yamasa topıraqta jasawshı zamarrıqlar arqalı bir ósimlikden ekinshisine ótip tarqaladı. Nematodalar topıraqta saqlanadı hám olar tómen tarqalıwshı organizmler esaplanadı.
Joqarıda aytılǵanlar sonı kórsetedi, karantin organizmlerdiń kópshiligi tábiyatta uzaq ortalıqqa tarqalmaydı, al olar kem hallarda uzaq orınlarǵa tarqaladı. Onnan basqa, bul organizmler tabiyǵıy tosıqlar, tawlar, teńiz, okeanlar, shólller hám úlken qalalardan óte almaydı, yamasa júdá kem muǵdarda ótedi.
Ózbekstanda karantin qadaǵalawındaǵı zıyankesler dizimi.
Shıǵıs miywe qurtı, onıń tarqalıwı, zıyan keltiriwi, biologiyası. Shıǵıs miywe qurtınıń Ózbekstanda hám sırt mámleketlerde tarqalǵan basqa miywe qurtlarınan ózgesheligi, karantin, ximiyalıq, agrotexnikalıq gúres ilajları.
Kolorado qońızı. Onıń kelip shıqqan jeri, tarqalıwı, zıyan keltiriwi, bioekologiyalıq ózgeshelikleri, diapauza formaları, ómiri ciklindeǵı ózine tán ózgeshelikleri.
Entomologiyalıq ekspertizanıń tiykarǵı wazıypası Ózbekstan teritorriyasına alıp kiriletuǵın material karantin astındaǵı zıyanlı jánlik túrleri menen zıyanlanǵanlıǵı yamasa zıyanlanbaǵanlıǵı, yaǵnıy onıń karantin jaǵdayın anıqlawdan ibarat.
Ekspertiza kóriginen ótkerilgen materialda tek ǵana karantin jánlikler emes, al basqada zıyanlı jánliklerdiń bar yaki joqlıǵı anıqlanadı. Eger usı organizmlerden birewiniń kem muǵdarda bolsada yaki bar ekenligi anıqlansa, bunday material zıyansızlandırılıwı shárt.
Import boyısha alıp kelinetuǵın tuxımlarda tómendegi zıyanlı jánliklerdiń barlıǵı anıqlansa, tuxımlıq materiallar tezlik penen zıyansızlandırılıwı shárt:

• 
  Ápiwayı ambarxana uzın tumsıǵı;
  
• 
  Mákke, júweri uzın tumsıǵı;
  
• 
  Biyday kúyesi;
  
• 
  Piteler;
  
• 
  Unxor qońızlar;
  
• 
  Aldamshı qońızlar;
  
• 
  Jıltıraq qońızlar;
  
• 
  Lobiya qońızı;
  
• 
  Braziliya qońızı;
  
• 
  Dán kúyesi (sitotroga);
  
• 
  Salı parwanası hám basqa parwanalar;
  
• 
  Ambarxana keneleri.
  

Entomologiyalıq ekspertizanı jaqsı ótkeriw ushın tek ǵana karantin jánliklerdi emes, bálki keń tarqalǵan basqa zıyanlı jánliklerdiń barlıq rawajlanıw fazalarınıń sırtqı belgilerin biliw talap etiledi. Ekspertiza ótketkerip atırǵan qániyge entomolog, material qaysı mámleketten alıp kelingenin esapqa alǵan jaǵdayda, onda qanday karantin jánlik hám qanday rawajlanıw fazasında bolıwı múmkinligin hámde jánliktiń materialdıń qaysı jerinde ekenligin, onı qanday usıl menen izlew kerekligi haqqında túsinikke iye bolıwı kerek.
Import boyısha alıp kelingen materialdı ekspertizadan ótkeziwden aldın, material menen kelgan hújjetlerdi oqıp shıǵıw kerek; bunıń maqseti–material alıp kelingen mámleket yamasa kontinentine qaray, qanday karantin jánlik tabılıwı múmkinligin shamalawı mumkin.
Entomologiyalıq ekspertiza kórigin ótkeriw ushın tuxımlıq materiallardı egiw hám sabıw ushın arnalǵan maydanshalar, piyazları hám basqa organları, eginlerdiń talshıqları, tamırları hámde topıraq kóriledi. Ekspertizaǵa tiykarınan selekciya hám basqa ilmiy maqsette alıp kelingen egin nálleri, paqalları, tamırları hám tuxımları jiberiledi hám olar karantin laboratoriyalarında puxta úyreniledi. Basqa ósimlik ónimleri shegara punktlerinde karantin inspektorları tárepinen qadaǵalap barıladı. Eger usı materiallar karantin organizmleri menen zıyanlanǵanlıǵı haqqında sezikli bolsa, olardan úlgiler alıp tekseriwge laboratoriyaǵa jiberiledi.

Entomologiyalıq ekspertizanıń ulıwma qaǵıydaları

• 
  Laboratoriyaǵa alıp kelingen hár qanday materialdı birinshi bolıp entomolog tekseredi.
  
• 
  Materialda jánlik hám kenelerdiń bar-joqlıǵı anıqlanadı; eger olar aktiv halda bolsa, olardıń sırtqa shıǵıp ketpewi ushın shara kóriledi, material plenkaǵa oraladı yamasa shiysha qaqpaq menen bekitiledi hám jánlikler efir yamasa dixloretan menen óltiriledi. 5-10 minuttan soń materialdı tekseriw dawam ettiriledi.
  
• 
  Laboratoriyada ayna hám esikler jabıq bolıwı yamasa olarǵa qalıń tórt qabat siyle tutılǵan bolıwı kerek.
  
• 
  Keltirilgen materialdı sol kúnniń ózinde ekspertiza etiw kerek.
  
• 
  Material menen ekspertiza baslaw, onı dem-alıssız aqırına jetkeriw.
  
• 
  Sońınan material tolıq ekspertiza qılınadı, lupa yamasa binokulyar mikroskopta tekseriledi. Ekspertiza waqtında tabılǵan zıyanlı jánliklerden hár biriniń úlgisi bólek probirkalarǵa salınıp, awzı paxta menen bekitilip, sırtına etiketka jazıladı. Etiketkaǵa mınalar jazıladı:
  

1. 
   Ekspertiza protokolı nomeri;
   
2. 
   Qanday material hám qanday mámleketten alıp kelingenligi;
   
3. 
   Anıqlanǵan zıyanlı jánliktiń latınsha hám ózbekshe atı;
   
4. 
   Anıqlanǵan zıyanlı jánlik qanday rawajlanıw fazasında hám qanday jaǵdayda ekenligi;
   
5. 
   Ekspertiza ótkergen qánigeniń familiyası hám atı;
   
6. 
   Ekspertiza ótkergen sáne. Bunda tómendegishe qısqartıwlardı qollaw múmkin: tir. – tiri; ó.- ólgen; lich. – lichinka; k.– kukolka; g– gúbelek, q- qurtı; tux. ish. – tuxım ishinde; tux. ar. – tuxımlar arasında.
   

Tiri lichinka, imago hám máyekleri aldın arnawlı ximiyalıq zatlar járdeminde fiksaciya qılınadı. Laboratoriyaǵa alıp kelingen hám ekspertiza qılınǵan barlıq probalar 6 ay dawamında saqlanadı.