1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

Tayanish tu'sinikleri:
Adam, insan, individ, shaxs, antropogenez, sosiogenez, antropososiogenez, ekzistensiya.

Qadag’alaw ushin sorawlar:
1. «Adam», «insan» tu'siniklerin tariyplen'. Olardag'i uliwmaliq ha'm pariqlar nelerden ibarat.

2. Ayyemgi Hind filosofiyasinda insan mashqalasi.

3. Ayyemgi Qitay filosofiyasi insan haqqinda.
4. Oyaniw dawiri filosofiyasinin' insan haqqindag'i ko'z-qaraslari.
5. Orta asir Orayliq Aziya ulamalarinin' insan haqqinda.
6. Nemis klassik filosofiyasi insan haqqinda.
7. Insan mashqalasi ha'zirgi zaman filosofiyasinda.
8. Shaxs tu'siniginin' mazmun manisi.
9. «Insan antropososiogenez jemisi» degen pikirdi qanday tu'sinesiz? Tariyplep berin'.
10. Shaxstin' rawajlaniwinda sotsialliq faktordin' tutqan orni.


13- Tema: Jamiyet ham shaxs.
Joba:
1.Jamiyet ham shaxs,olardin' uzliksiz birligi ham baylanisligi.
2.Jamiyet ham shaxs arasindagi munasebetker haqqindagi filosofiyaliq pikirler.
3.Jamiyet ham shaxs arasindagi munasebetler.Shaxtin' tarixiy tipleri.
4.Shaxstin' jamiyetke tasiri.Shaxs erkinligi ham juwapkershiligi.
5.G'arezsizlik sharayatinda insan huqiqlari ham erkinlikleri.
Jamiyet ham shaxs munasebetleri filosofiya tariyxinda turlishe analiz qilingan.«»

Negizindejamiyethamshaxsmunasebetleriadamhamalemmunasebetlerinin' tikkeleydawami.Adamzatijamiyette,sotsialliqfaktorlartasirindeshaxsbolipjetilisedi.

Adam tiri tabiyattagi en joqari tur,tabiyat evolutsiyasinin' jemisi.Onda adam zatina tiysli barshe o'zgeshelikler jamlengen.Adam evolutaion rawajlaniw protsessinde insan sipatinda jetilisken.Jamiyet,sotsialliq munasebetler onin insan sipatinda jetilisiwne alip kelgen.Insan-jamiyetlesken (sotsiallasqan) adam.Insan-sotsialliq tariyxiy barliq.Ane usi belgisi menen barliq basqa tiri janzatlardan parq qiladi.Ondagi barshe paziyletler,tariyxiy rawajlaniw sebepli juzege kelgen.Indivit ozine say sezimleri menen basqalardan pariqlanatugin ayriqsha alingan adam.Indivittin' ozine say sezimlerine: a)onin' tabiyati;
b)ruxiy jagdayi (xarakteri,temperamenti,jagadyi,yadi)
V)ozine say pikirlew tarizi kiredi
Indivittin' ozine gana say belgileri- individualliq tusiniginde ipadalanadi.Individualliq: a)adamnin' basqalardan pariqli,tek ozine gana tan belgileri;
b)bul insanga tan qabiletler talantta korinedi.
Individualliq har bir insannin' omiri,turmis tarizi,onin' iskerliginin' barliq tarawlarina tiyisli.
Individualliq ayriqsha alingan insannin' aniq is hareketleri,tajriybesi,qabileti,adet ham konlikpelerin sawlelendiredi.Ayne waqitta individualliq insandagi biytakrarliqdur.Insandagi biytakrarliq: a)onin' rawajlaniwnin' individual basqishinda
b)shaxs bolip jetilisiwde sawlelenedi.
Insannin' individual rawajlaniw basqqshi alg'ashiqi jamiyet dawirine duziliwge tuwri keledi.Bul basqishta insan ozinin fizikaliq barligin tamiynlewdi birinshi oringa qoyadi.Indivittin' barliq iqtyajlari tek ruw jamatinde qandiriladi.Ruw jamatinin' idirawi sotsialliq miynet boliniw,jeke mukikshilik,shanaraqliq munasebetler insannin' individtan shaxs basqishina otiwne imkan jaratadi.
Shaxs tusiniginde aldingi temada korip otkenimizdey,insannin' jamiyettegi orni,orinlaytugin waziypalari sawlelenedi.Har bir shaxs- insan,biraq har bir insandi shaxs,dep atay almaymiz.Shaxstin' jetilisiwi algashqi omirdin' idarwi,jeke muliktin' payda boliwi,adamlar arasinda janasha sotsialliq munasebetlerdin' jetilisiwi ham rawajlaniwi menen baylanisli.
Shaxs ozine tan sotsialliq belgilerine iye bolgan,qabileti,on'ligi,miynet ham sotsialliq-siyasiy iskerlgi menen jamiyetke tasir korsetetugin adam.
Jamiyet ham shaxs arasindagi munasebet mashqalali xarakterge iye bolip,bul protsess jamiyettin' insanga ham insannin' jamiyetke tasirinde korinedi.
Jamiyettin' shaxsqa tasiri maselesi jamiyetlik pikir tariyxinda turli qaraslardi keltirip shigargan.Ingliz filosofi Jon Lokk (1632-1703) insan tuwilganda,onin' an'i "taza taqtayshaga" usaydi.Jaman sotsialliq ortaliq jaman narselerdi jazadi ham jaman admnin' jetilisiwne alip keledi.Jaman adam jaman ortaliqti jaqsilay almaydi,dep esaplaydi.
Feyerbax insannin' an'indag'i o'zgeris jamiyetinin' ozgeriwne sebepshi boladi dep esaplaydi.
Jamiyettin' insanga tasiri,awele onin' shaxs bolip jetilisiw protsessinde korinedi.
Jamiyettin' shaxstin' jetilisiwi protsessine tikkeley tasir ko'rsetedi.Jamiyettin' shaxsqa tasiri: a)mega muhit b)makro muhit v)mikro muhit darejesinde amelge asadi.
Mega muhit insaniyat duniyasi,dawir muhitinin' insanga tasiri.
Makro muhit insan omir keshirip atirgan jamiyet,mamleket.
Mikro muhit insandi orap algan,ogan tikkeley tasir korsetetugin muhit (shanaraq,miynet jamaati)
Shaxstin' jamiyetke tasiri sotsialliq muhittin' turli korinislerinde turlishe keshedi.Shaxstin' jamiyetke tikkeley tasiri mikro muhitta korinedi.Makro ham mega muhitke tasiri ol tiyisli bolgan sotsialliq topar,millettin' tasirinde korinedi.Shaxtin' jamiyetke tasiri onin' qanday shaxs ekenligine baylanisli boladi.Shaxslardin' olarga tan belgilerine kore: a)apiwayi;
b)talantli;
v)ulli;
g)genetikaliq turlerin korsetiw mumkin.Apiwayi shaxstin jamiyetke tasiri tiykarinan tar shen'berde- mikro muhitta tikkeley sezliedi.
Ulli shaxslar,tariyxiy zatlar,genylar oz iskerligi menen jamiyetke tasir etiwi,onin' omirinde teren' iz qaldiriw mumkin.Bunday jagdayda shaxs tariyxina subiekti darejesine koteriledi.Tariyxiy rawajlaniw,onin' jonelisine ulli shaxslar sezilerli darejede tasir korsetedi.
Jamiyet ham shaxs arasindagi baylanislarga sotsialliq-tariyxiy koz qarastan jandasiw mumkin.Bul narse,bir tarepten, shaxtin' jamiyetke tasiri turli dawirlerde ozine tan sawleleniwin keltirip shigaradi.Ekinshiden,jamiyet turli dawirlerde shaxs aldina turli waziypalardi qoyadi.Sogan kore,shig'is madeniyatinda danaliq,batirliq,kemtarliq,adillik qadirlengen;Ayyemgi Gretsiyada aqilli barkamalliqqa erisiw joqari bahalangan;sanaatlasqan jamiyette isbilermenlik,basshiliq qadirlengen.
Jamiyet penen shaxs arasindagi baylanis shaxstin' tariyxiy tiplerinde oz korinisin tabadi:Shaxtin' tariyxiy tipleri degende: a)jeke garezllilik;
b)shaxs garezsizligi;
v)erkin shaxs nazerde tutiladi.
Jeke garezlilkik insaniyat jamiyeti rawajlaniwnin' tomengi basqishina tan.Algashqi jamiyette shaxstin talaplari,tek jamaatte qandirilgan.Demek ol jamaaga garezlili.Arxaik jamiyetlerde ele insan shaxs bolip jetilispegen.Bul rawajlaniwdin' indivit basqishi,dep juritiledi.Quldarliq,feodalizm duziminde shaxs oz xojeyinlerine garezli.Mulik iyeleri bul jamiyetlerde garezli subekt bolip esaplanadi.Jeke garezlilik islep shigariw usili menen baylanisli.Daslep tsivilizatsiyaga deyin tek ozlestiriwge tiykarlangan islep shigariw usili bar edi.Keyinshelik agrar tsivilizatsiya dawirinde (qulshiliq,feodalliq) shaxs mulk iyesine garezli bolip qaldi.Bul garezlilik qulshiliqqa-putkilley garezlikti,feodal jamiyette bolsa qisaman garezlilikti sawlelendirer edi.Insannin: shaxsqa aylaniw protsessi onin' malim darejede ozin ozi an'law,talaplari shen'berinde ken'eyiwi,manawiy
Iqtiyajlari menen baylanisli edi.Qulshiliq feodalizm da’wirinde jetistirilgen onimler manawiy iqtiyajlardi qandiriw ushin jeterli emes edi.
Shaxs penen jamiyet ortasinda oz-araqatnasiqtin’ ekinshi basqishi kapitalizm da’wirinde Tovar islep shig’ariw menen baylanisli.Bul basqish materialliq boysiniwshiliqqa tiykarlang’an shaxs g’arezsizligi dep ju’ritiledi.Bir jag’inan kapitalizm da’wirinde jamiyetke ka’sip o’nerdi erkin erkin tan’lap alatug’in, bir jerden ekinshi jerge ko’she alatug’in erkin jumisshi kushi kerek. Sonin’ menen bir qatarada erkin miynetkesh o’z jumis kushin zat , Tovar sipatinda satiwi ha’m onin’ ornina o’zine kerek bolatug’in zatlardi erkin aliwi tiyis. Bul jag’day jumisshi ku’shinin’ tovarg’a aylang’anlig’inan ko’rsetedi.
Erkin shaxs postindustrial ja’miyetke o’tiw basqishinda payda bola basladi. Bul ja’miyette bilim , axparot, kasiplik sheberligi ustin esaplanadi, xizmet ko’rsetin tarawi jedel rawajlana basladi. Qudiretli materialliq texnik baza, rawajlang’n islep shig’ariwshi ku’shleri bolg’an menen bunday jamiyette shaxs rawajinin’ materialliq ha’m manawiy faktorlari boladi. Ashiq , erkin jamiyet erkin shaxstin’ rawajlaniwi zaruriy shart shariyatlardi jaratadi. Shaxs tek ashiq erkin jamiyette g’ana erkin bola aliwi mumkin. Sonin’ ushin ha’m g’arezsizlikke erisken demokratik rawajlaniw jolin tan’lap alg’an mamleket ha’m ja’miyette insan en’ joqarg’I qadriyatqa aylanadi.
Ja’miyet ha’m shaxslar arasindag’I o’z ara baylanis ha’m mu’nasebetler oylawi sonnan derek beredi ja’miyettin’ sivilizatsiyali rawajlaniwi shaxs ro’linin’ ju’da’ o’sip bariwina alip keledi. Bul jag’day shaxs erkinligi menen juwapkershiligi ma’selesin qiyin ma’selege aylandiradi.Sol mu’nasebet penen erkinliktin’ o’zi ne?Erkin shaxs qanday shaxs?Siyaqli sorawlarg’a juwap tabiw kerek boladi.En’ da’slep erkin shaxs degende g’arezsiz shaxs na’zerde tutiladi. G’arezsiz shaxs g’arezsiz pikirlew, islew, jasawta’jiriybesine iye bolg’an adam.
Shaxs g’a’rezsizligin ta’miynlewshi en’ za’ru’r kepiliklerinen biri insandag’I erkelik ha’m juwapkershilik sezimlerinin birleskenligidir. Erkinlik mashqalasina filosoflar o’z mu’nasebetlerin bildirgen. Rus filosofi N. Berdyaevtin’ pikirinshe erkinlik sebepli insane tan’law , saylaw imkaniyatina iye boladi. Biraq tek tan’lawdin o’zi g’ana erkinlikti ta’minlep bere almaydi.Haqiyqiy erkinlik jaratiwshiliqti ko’rsetedi.Insan erkinligi jaratiwshiliqtan do’retiwshilikten ajiratiw mu’mkin emes.
Deterministik konseptsiya tareptarlari erkinlik insannin’ ovektiv za’ru’rligin an’lap aliw qabileti , dep tusinedi. ERkinlik tan’law ushin imkaniyat payda bolg’an jag’idayda ju’zege keledi.Erkinlik insannin’ o’z maqsetlerine erisiwdin’ tiykarg’I jag’dayi.Onin’ ushin berilgen imkaniyati. Erkinlik tusiniginin’ so’zlik manisi kisinin o’z qalewi boyinsha is ko’riw imkaniyati.
Erkinlik, shaxs erkinligi volyutalizm ha’m fatalizmFalsaviy jonelislerinin’ tiykarg’I maselesi’ Fatalizm latinsha Fatalis – tag’dirge ta’n, degen manisti an’latadi. Pifagorshilar, Demokrit, Nisshe fatalizm wakilleri esaplanadi. Fatalizm Kalon filosofiyasinin’ en’ za’ru’r wa’killerinen biri. Fatalizm har bir hadiyse ham insannin’ ba’rshe qatti hareketleri tag’diri azalga baylanisli, dep esaplaydi. Fatalizm insane hesh narseni ozgerte almaydi, barshe narse hadiyse protses mazmuni jonelisi aqibetleri aldinan belgilengen degen ideyani ilgeri suredi. Ha’m bul menen insandi hesh qanday iskerlik korsetpewge passivlikte tag’dirge boysindiriwg’a shaqiradi.
Valyontarizm latinsha voluntas – sabir degen manisti bildiredi .Valyontarezm koz qarasinin’ belgili wakili Shopengauer bolip esaplanadi.Valyontarezm filosofiyasi ayyemnen ilgeri surilgen.Bulk oz qaras xristianliq filosofiyasinin’ belgili wakili Avgusttin’ taliymatinda sawlelengen.Valyontarezm shaxs sabirin birlemshi dep aytiladi ha’mde taruyxiy protsesler ayiriqsha shaxslardin suvektiv qalewlerine tiyisli amelge asadi. Degen ideyag’a tiykarlanadi.
Fatalizm ham valyontarezm ha’m shaxs arasindag’I mu’nasebetler maselesine suvektip iykemlesedi.
G’arezsiz shaxsqa tiyisli tiykarg’I belgi erkinlik dir. Erkinlik tusiniginin’ sozlik manisi kisinin’ o’z qalewi boyinsha is tutadi. Erkinlik jamiyet turmisinin’ tu;rli tarawlari menen tuwridan tuwri baylanisli. Usig’an kore erkinlik degende: a) ekonomikaliq b) siyasiy v) manawiy erkinlik nazerde tutiladi. Ekonomikaliq erkinlik, bul majbur etiw , ekospluatasiyasinda ayiriqsha. Usi waqitta ekonomikaliq erkinlik insane tarepinen siyasiy miynettin turin tan’lap aliwda payda boladi .Bunda shaxs ha’m o’z umtiliwshiliqlari ha’m real jamiyettin’ real imkaniyatlarinan kelip shig’adi.
Siyasiy erkinlik turmis keshiriw ushin za’ru’r huqiq ha’m erkinliklerdi paydalilig’I menen xarakterlenedi. Rawajlang’an jamiyette mamleket insannin’ haq huquqlarin kepillep beredi. Saylaw- saylaniw huqiqi adilli mamleket duzimi xaliqtin’ mamleket ahimiyetine tiyisli maselelerdi sheshiwdegi qatnasiwi yag’niy demokratik huqiq ha’m erkinliklerden paydalaniw siyasiy erkinlik tusinikinde sawlelemedi.
Manawiy erkinlik degende daslep hu’jdan erkinligi jamiyet manawiy turmisinda qatnasi manawiy bayliqlarg’a lazzet aliw , doretiwshiliktin’ ol yaki bul turi menen shugillaniw soz erkinligi siyaqlilar nazerde tutiladi.
Erkinlik juwapkershilik penen tikkeley baylanisli.Erkinlik ham juwapkershilik insan iskerliginin’ oz-ara u’zliksiz baylanisi eki jag’inan sho’lkemlestiredi. Juwapkershilik daslep juwapkerlik manisin bildiredi.Juwapkershilik sotsial ahmiyetli minnet ham waziypalardin’orinlaniwi belgili tarbiyaliq formalarg’a amel qiliw boyinshashaxstin/ jamiyet ag’zalari aldindag’I juwapkershiligi .Erkinlik siyaqli juwapkershilik ham har turli korinislerde payda boliwi mumkin.Siyasiy huqiqiy adep ikramliliq juwapkershilik shaxs jamiyet juwapkershiligi ha’m x.k solardin’ qatarinan.
Juwapkershilik jamiyet sotsiyalliq topar tariypine shaxsqa qoyilatug’in talaplar tiykarinda payda boladi.Bul talaplardin’ shaxs tarepinen o’zlestiriliwin onin’ qatti hareketleri iskerliginde payda boladi.Shaxstin payda boliwinda juwapkershilik tuyg’isin tarbiyalaw tiykarg’I orindi tutadi.Juwapkershilik shaxstin’ jamiyet paydasin qay darejede teren’ an’lay aliwi na’zerde tutiladi. Erkin shaxs daslep jamiyet aydasin an’lag’an jamiyet aldindag’I o’z juwapkershiligin teren’ bile alatug’in insane. Jamiyet turmisi ha’m rawajlaniwi insane iskerligine onimi ha’m korinisi eken. Insan qansheli juwapkershilikti teren’ seze alsa sonsheli ol oyinda iskerlik korsetedi.
Shaxs erkinligi sotsialliq rawajlamiw faktori esaplanadi.