1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

15-Tema: Sotsialliqrawajlaniwdin’ subektlerihamxarakterleniwshiku’shleri.
Reje:

1. Sotsialliq rawajlaniw taabiyiy tariyxiy protses sipatinda. Sotsialliq ma’pler rawajlaniwin’ xarakterleniwshi ku’shi ekenligi.

   
   

2. Sotsialliq rawajlanuiwdin’ subektleri. Sotsialliq rawajlaniwdin’ subektleri ha’m xarakterleniwshi ku’shleri tuwirisindag’i qaraslar.

   
   

3. Xaliq – tariyx do’retiwshisi: klaslar, milletlerdin’ sotsialliq rawajlaniwdag’i orni.

   
   

4. Ulli insane, tariyxiy shaxs tu’sinigi. Tariyxiy shaxslardin’ sotsialliq rawajlaniwdag’i orni tuwirisinda.

   
   

Biz o’tken temada sotsialliq rawajlaniw ma’selesi menen tanistiq. Eger sotsialliq rawajlaniw ta’biyiy-ta’riyxoy protsess b olsa, sotsialliq rawajlaniwdi a’melge kim asiradi, degen soraw kelip shig’adi. Ja’miyet rawajlaniwi kimge ha’m nege baylanisli? Tiykarinda sotsialliq rawajlaniwdin’ ju’zege keliwi eki tu’rli faktorg’a baylanisli: a) obektiv sha’rt-sha’rayatlar; b) subektiv faktorg’a. Belgili ta’riyxiy protsessler obektiv sh’art-sha’rayatlarg’a baylanisli boladi. Bizge ma’lim, ta’biyattag’i ha’r qanday o’zgeris o’z-o’zinen, stixiyali ta’rizde ju’z beredi. Ja’miyet o’mirindegi o’zgerisler bolsa, adamlardin’ arnawli ma’plerin sa’wlelendiretug’in sanali iskerlikleri na’tiyjesinde payda boladi.

Ja’miyettegi ha’r qanday ha’reket o’zgeris, rawajlaniw tiykarinda adamlardin’ mu’ta’jlikleri ha’m ma’pleri jatadi. Ja’miyettin’ a’hmiyetine berilgen ta’riypti bir eslen’. Adamlardin’ o’z mu’ta’jliklerin qandiriw protsessinde basqalar menen baylanis mu’na’sibetlerine kirisiw aqibetinde ja’ma’a’t ha’m ja’miyet kelip shiqqan. Mu’ta’jlik, ma’pler-ja’miyetti ha’reketke keltiretug’in qu’diretli ku’sh. Individler ha’m toparlardin’ iskerliginde olardin’ an’lang’an ma’pleri jatadi. Ja’miyettin’, o’z aldina adamlar, sotsialliq toparlardin’ o’z ma’plerin an’lawda ha’m sol tiykardag’i iskerlikleri aqibetinde sotsialliq rawajlaniw payda boladi. Sotisalliq rawajlaniw subektleri-o’z ma’pleri jolinda sanali, belgili maqsetke jo’nelttirilgen iskerlik alip baratug’in xaliq, millet, klass, shaxslar, ulli insanlar. Sotsialliq rawajlaniw subektlerinin’ sanali iskerligi subektiv fakto dep ju’ritiledi. Subektiv faktor degende ta’riyxti jaratiwshi adamlar iskerligi na’zerde tutiladi. Ta’riyxti adamlar jaratadi, lekin adamlardin’ iskerligi obektiv sha’rt-sha’rayatlarg’a baylanisli boladi.
Sotsialliq rawajlaniwdin’ a’hmiyeti, subektleri, xarakterleniwshi ku’shleri haqqinda qaraslar ilgeri su’rilgen. Volyuntarizm ha’m fatalism teoriyalari usilar qatarinan. Volyuntarizm sotsialliq rawajlaniw nizamlarin biykar etedi ha’m sotsialliq rawajlaniwdag’i sheshiwshi na’rse, bul – erk, barliq janzatlardin’ tiykari, degen qarasti ilgeri su’redi. Og’an ko’re ta’riyxiy protsess oni a’melge asiriwshi subektlerdin’ erk-iqrarina ko’re ju’z beredi. Bunday ko’z-qaras Germaniyada – G.Rikkert, M.Veber; Angliyada B.Rassel, A.Toynbilar ta’repinen ilgeri su’rilgen.
Fatalizm filosofiyaliq jo’nelisi ha’r bir ha’diyse, insaniyattin’ barliq is-ha’reketlerin ta’g’dirge baylap tu’sindiredi. Fatalizm ja’miyet nizamliqlarin biykar etedi.
Jamiyetdegi ha’mme protsessler aldinnan belgilengen, insane bul protsessler jo’nelisin o’zgerttire almaydi. Fatalizimnin’ tiykarg’I ideyasi sol.
Ta’biyatta obektiv nizamlar a’mel qilg’ani kibi, ja’miyet nizamlarin ha’m inkar etip bolmaydi. Lekin, jamiyet nizamlari a’mel qiliw qa’siyetlerge ko’re ta’biyat nizamlarinan pariqlanadi. Jamiyet tabiyiy - tariyxiy protses bolip esaplanadi. Jamiyet taraqiyati sonin’ ushin da tabiyiy – tariyxiy protses, ol zaru’rli ta’rizde keshedi. Tabiyatta bolg’ani siyaqli jamiyetde de uzliksiz ra’wishte ha’reket, o’zgeriw, taraqiyat payda boladi. Ja’miyet taraqiyati sonin’ ushin da tariyqiy protses, bul protses adamlar iskerligi sebepli payda boladi. Adamlar o’z iskerligi menen tariyxti jaratadi. Jamiyet tariyxin jaratiwshlar, tariyx do’ngeleklerin aldig’a ju’rgiziwshiler tariyxtin’ subektleri bolip esaplanadi.
Tariyx taraqiyatinin’ subektleri degende: a) xaliq; b) klasslar, milletler; v) ulli shaxslar na’zerinde tutiladi.
Tariyxiy protsesslerdin’ subektleri xaliq esaplanadi. «xaliq» tu’sinigi awelem bar ma’mlekettin’ xaliqi tu’sinigin ispatlaydi. Sonday-aq, xaliq, elat, el, bir topar kisiler ma’nislerin ispatlaydi.
Xaliq en’ aldi menen sotsialliq birlik esaplanadi. A’yni waqitta xaliq etnik birlikden ya’ki sotsial – ekonomikaliq, klasliq birlikden paariqli esaplanadi. Etnik birlik degende etnos, millet na’zerinde tutiladi. Xaliq wa’kili esaplang’an individ birlik etnosqa baylanisli boladi. Uliwma alg’anda, xaliq ko’p milletli ya’ki jalg’iz milletli boliwi mu’mkin. Xaliq tu’rli sotsialliq toparlardan payda boliwi, qiyin sotsialliq – klasliq quramina iye boliwi mu’mkin.
Xaliq jiyin sotsialliq birlik sipatinda basqa birliklerden o’zine ta’n ta’repler menen pariqlanadi.
Birinshiden, xaliq uliwma tag’dir tiykarinda birlesken adamlar. Jalg’iz aymaqta jasawshi o’z ma’mleketine iye boliwday belgili xaliqqa say belgi esaplanadi. Biraq ha’r dayim ham bul belgi aniq ju’zege shig’abermeydi.
Ekinshiden, xaliq uliwmaliq talpiniwlar, uliwmaliq siyiniw ha’m ideya jolinda birlesiwin ispatlaydi. Istibdodga qarsi milliy azatliq jolindag’I birlesiwdi bug’an missal retinde keltirsek boladi.
U’shinshiden, xaliq - tariyqiy eslew ha’m alg’a ilgerlew jolindag’I birlesiwi. Xaliq jiyini uliwmaliq tag’dir, tariyqiy eslew, uliwmaliq isenim ha’m ideya tariyqiy rawajlaniw jolindag’I birlesken sotsialliq birdemlik. Xaliq tu’sinigi menen bir qatarda dunya de qollaniladi. O’zbek tilinin’ tusindirmeli so’zliginde a’lem o’z o’zinen istiqlali rawajlaniw tu’rinde toplang’an adamlar qalayiq dep ta’riplengen.
Xaliqtin’ formalaniwi qiyin basqishli protsess esaplanadi. Bul protsestin’ da’slepki, to’mengi basqishi, jiyin, topari bolip esaplanadi. Olaman ele oyanbag’an, o’zligin jeterli da’rejede an’lamag’an jiyin.
Ko’p jillar dawaminda xaliqti avomga, alaman jolina qaytariwg’a uriniwlar boldi. Ma’jbu’riy kolliktivlestiriw, g’alabaliq qatag’anlar, buyrokratik rejim ju’zege keltirgen sotsialliq ruwxiy waqiya, “kazarmaviy sotsializm” ta’siri aqibetinde, isbilermenlik buwildi, beyparwaliq ha’r qanday jag’dayda ko’nigiw ko’rsetpesi menen jasaw, ruwiq qaramliq ha’wij aldi.