5-Tema. Ózbekistannıń geografiyaliq ornı ha`m aymaqliq bo`liniwi

5-Tema. Ózbekistannıń geografiyaliq ornı ha`m aymaqliq bo`liniwi.

1. 
   Ózbekistannıń jáhán xojalıg`ı sistemasındag`ı ornı
   
2. 
   Ózbekistan Respublikasınıń dúziliwi ózbek xalqı turmısında sotsiallıq bag`darı bazar ekanomikasına tiykarlang`an ashıq demokratiyalıq mámleket payda etiw jolındag`ı zárúr waqiya
   
3. 
   Ózbekistannıń ekonomikalıq-geografiyalıq ornı, maydanı, shegaraları.
   

3.Ózbekistannıń ekonomikalıq-geografiyalıq ornı, maydanı, shegaraları.

Ózbekstan geografiyalıq ornına kóre Orta teńiz jaǵasındaǵı Ispaniya, Italiya, Gretsiya sıyaqlı mámleketler menen shama menen bir geografiyalıq keńlikte jaylasqan. Biraq Ózbekstan Yevraziya materigining ishki bóleginde okean hám teńizlerden uzaqta jaylasqanlıǵı sebepli subtropik okrugdan parıq etedi. Bunıń ústine Hind okeanınan kirip keletuǵın ızǵar hám jıllı hawa aǵısların tawlar tosip turadı. Kerisinshe, arqa bólegi ashıq bolǵanlıǵı sebepli suwıq hawa aǵımı biymálel kirip keledi. Nátiyjede, Ózbekstan subtropik regionda jaylassa da, shólge tán bolǵan tábiy sharayat (jazı bultsiz, quyashlı, og`ada ıssı hám qurǵaq, qisi bolsa suwıq) payda boladı.

Ózbekstan shegarasınıń kóp bólegi tegislikler, aziraq bólegi bálent jerler hám tawlar arqalı ótedi. Respublika arqa hám arqa-batısta Kazaxstan menen, shıǵısda Kirgizstan menen, qubla shıǵısta Tajikistan menen, qubla batısta Turkmenistan menen, Qublada Surxon-Sherobod oypatlıg`inda Afganistan menen (Amudarya arqalı ) shegaralas.
Ózbekstannıń eń arqa noqatı menen qubla noqatı arasındaǵı aralıq 925 km ge, eń batıs noqatı menen arqa noqatı arasındaǵı aralıq bolsa 1400 km ge teń.


Ózbekstannıń ekonomikalıq geografiyalıq ornına tuwrı ataq beriw respublikanıń házirgi ǵárezsiz rawajlanıw dawirinde bólek áhmiyetke iye boladı. Soǵan kóre Ózbekstannıń ekonomikalıq geografiyalıq ornı qásiyetlerin úsh tárepten kórip shıǵıw maqsetke muwapıq boladı.


Ózbekstan aymaǵınıń mikrogeografik ornı -onıń Oraylıq Aziya mámleketlerine salıstırǵanda tutqan ornı bolıp tabıladı. Ózbekstan áyyemgi Turan zamininde bárháma potencialı úlken mámleket bolǵan. Bul, kóp tárepten onıń geografiyalıq ornı menen baylanıslı. Jaqın ótken dawirde de Orta Aziyadaǵı respublikalar bir-birleri menen social rawajlanıwdıń kóp tarawlarında baylanısqan edi. Bir ǵana transport kommunikatsiyasın alaylıq. Turkmenistan tek Ózbekstan arqalı Tadjikistan, Kirgizstan, Kazaxstan menen baylanıs etken. Usı waqıtta bul respublikalardıń hár biri de Turkmenistan menen tek Ózbekstan arqalı baylanıs etken. Óz gezeginde, Orayliq Aziya mamleketleride qurilg`an temir jollar, avtomagistrallar, trubalar da bir-birlerin baylanıstırǵan. Ǵárezsiz mámleketshilik qarar tapqan házirgi dáwirde bul baylanıslar tariyxıy faktorlar (yaǵnıy, áyyemgi " Ullı jipek jolı" dástúrlerine muwapıq ) tiykarında rawajlandiriliwi Ózbekstannıń mikrogeografik múmkinshilikleri perspektivasın kórsetip turıptı.


Ózbekstannıń mezogeografik ornı -onıń anaǵurlım keńlew kólemdegi poziciyasi menen belgilenedi. Búgingi Ózbekstan jáhánǵe jol ashıp atır, jáhán jámiyetshiligine ózine isenimli kirip barıp atır. Onıń bul qutlı qádeminde Oraylıq Aziya mámleketlerinen tısqarı Kavkaz artı mámleketleriniń, Turkiyanıń, Irannıń, Afganistannıń úlesi bar. Afganistan arqalı Pakistan (hám keyininen Hind okeanı ) ga, Iran hám Turkiya arqalı Evropaǵa shıǵıw jollari ashılıp atır. Bul, jaqın qońsılaslarimiz benen áyyemgi baylanıslardı qayta qayta tiklewge hám sol tiykarda mámleketimiz poziciyasin taǵı da kóteriwge xızmet etedi.


Ózbekstannıń makrogeografik ornı -jáhán deǵı mámleketler menen alıp barılıp atırǵan baylanıslarda belgilenedi. Ózbekstannıń Ǵárezsiz Mámleketler Doslıq Awqamı menen kóp qırlı baylanısları tariyxıy haqıyqat bolıp, onıń mámleketimiz rawajlanıwındaǵı potencialı ju`da úlken. Ózbekstan bul makrodarejedegi baylanısların Ǵárezsiz Mámleketlerdiń Doslıq Awqamıning kópshilik mámleketleri menen rawajlantirmaqta. Ózbekstannıń házirgi sırtqı ekonomikalıq baylanısınıń 15,5 procenti Rossiyaǵa tuwrı kelip atır. Yevraziyanin` ullı mámleketi Rossiya Federatsiyasi menen úzliksiz baylanısta bolıwi Ózbekstannıń máplerine sáykes keledi.


Juwmaq etip sonı da aytıw kerek, hár qanday aymaq ekonomikalıq geografiyalıq ornına ataq beriwde onıń iri transport túyinlerine, pán-texnika oraylarına salıstırǵanda jaylasqanlıǵı zárúrli kórsetkish esaplanadı. Sol tárepten alıp qaraǵanda Ózbekstannıń ekonomikalıq geografiyalıq ornı barǵan sayın jaqsılanıp barıp atır.


Ózbekstan Respublikasınıń geosiyosiy hám geostrategik poziciyasi, onı jaqsılaw hám odan nátiyjeli paydalanıw máseleleri mámleket birinshi Prezidenti I. A. Karimovting «O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitabında keń kórsetip berilgen.


Ekonomikalıq geografiyalıq orın mámleket hám regionlar xojalıǵınıń strukturalıq dúzilisi, qánigelesiwi hám de olardıń keleshekte rawajlanıw jolların da málim dárejede belgilep beredi. Usınıń menen birge ol qolay investitsiya mákanın payda etiwde, qospa kárxanalar qurıwda, erkin ekonomikalıq regionlardı qáliplestiriwde de zárúrli, geyde sheshiwshi faktor retinde xızmet etedi.