1-Tema: Sotsial filasofiyanin’ mazmun-ma’nisi ha’m waziypalari. Joba

Tayanish tu’sinikler:
Ashiq jamiyet, jabiq jamiyet, puqaraliq jamiyet, puqralardin’ o’zin-o’zi basqariw orginlari, ma’ha’lle, jamaat sho’lkemleri, ma’mleketlik emes sho’lkemler.

Qadag’alaw ushin sorawlar:

1. “Jamiyet”, “puqaraliq jamiyet” tu’siniklerin ta’riplen’, olardin’ ha’mme ta’replerin ha’m pariqlarin ko’rsetin’.

   
   

2. Puqaraliq jamiyet ma’selesinin’ felosofiya tariyqinda qoyiliwi.

   
   

3. XX asir filosofiyasinda puqaraliq jamiyet konsepsiyalarinin’ islep shig’iliwi.

   
   

4. Ashiq jamiyet qanday jamiyet?

   
   

5. Karl Poooer “jabiq jamiyet” degende neni na’zerde tutadi?

   
   

6. “puqaraliq ja’miyet” tin’ tiykarg’I belgilerine kiredi.

   
   

7. “Puqaraliq ja’miyeti” mashqalasinin’ Islam Karimov shig’armlarindag’I ko’rinisi.

   
   

8. Puqaraliq ja’miyettin’ strukturasina neler kiredi.

   
   

12-Tema. Insan Shaxs

1. Insan. Insan, onin' ko'nlikpesi haqqindag'i filosofiyaliq ko'z-qaraslar tariyxi.

   
   

2. Orayliq Aziya filosofiyasi insan, onin' ko'nlikpesi haqqinda.

   
   

3. Insannin' ko'nlikpesi. Insannin' kelip shig'iwi ha'm ko'nlikpesi haqqinda hazirgi zaman pani.

   
   

4. Shaxs mashqalasi. Shaxstin' tipleri.

   
   

Sotsiyalliqfilosofiyainsanmashqalasinaalem, barliqtin' quramliqbo'limisipatindaqaraydiha'msolko'z-qarastan«Insankim? Onin' ko'nlikpesi qanday? Insan alemde qanday orin tutadi?», «Insannin' kelip shig'iwi degende ne nazerde tutiladi? kibi sorawlarg'a juwap beredi. Insan barliqtin' joqari ko'rinisi. Onin' kelip shig'iwi, o'miri, rawajlaniwindag'i alem, barliqqa baylanisli. Insan ha'm jamiyet alem rawajlaniwi, tabiyat evolyutsiyasinin' jemisi ha'm ko'rinisi bolip esaplanadi.

Insan ha'mme zamanlarda ha'm o'zinin' kimligin, o'zligin biliwge umtilg'an. Insan mashqalasina bag'ishlang'an ha'r tu'li ko'z-qaraslar, gipotezalar, nazariyalar jaratilg'an.
Insan mashqalasi sotsiyalliq pikir tariyxinda 3 tu'rli ko'z-qarastan u'yrenilgen; mifologik, diniy ha'm ilimiy ko'z-qaras.
Insan haqqindag'i daslepki ko'z-qaraslar ayyemgi Shig'is mamleketleri, asirese, Hindistan, Qitay, Turan xaliqlari tarepinen jaratilg'an ertekler, dastanlar, apsanalarda o'z ko'rinisin tapqan. Hamme narsege uqipli insan obrozi Ayyemgi Hind Vedalarinda su'wretlengen. Olarda aytiliwinsha, en' ayyemgi insan Purusha min' basli, min' ko'zli, min' ayaqli bolg'an boliwi mu'mkin. Bul insannin' aqil-zakawati-oy, ko'zi-quyash, haldan tayiwi-ot, demi bolsa-samal boliwi mu'mkin. Hazirgi adamlar Purushadan tarqalg'an boliwi mu'mkin. Aytiliwinsha, onin' qolinan-kshatri (askerler), vaysh (duyxanlar, o'nermentler, sawdagerler), shudra (gedeyler) kibi jamiyettin' tu'rli qatlamlarina tiyisli adamlar kelip shiqqan boliwi mu'mkin. Vedalarda jaziliwinsha, insannin' eki tiykari; dene menen jannin' aralasiwinan ibarat. Dene insan mu'shesinin' tiykari payda etedi, bul tiykardi braxman jaratqan, jan bolsa rux (atman) tarepinen jaratilg'an. Eger insannin' jerdegi iskerligi tu'rli jaman illetler menen baylanispasa, atman ha'm braxmanlardin' aralasiw jarayani payda boladi. Yamasa, insan iskerligi jerdegi jaman illetler menen baylanisli bolsa, onin' jani jan ko'rinisinde emes, yamasa haywaniy dene sipatinda qayta tuwiladi. Hind Vedalarinda alem bir pu'tin, janli zatlardin' ha'mmesi pu'tinnin' ajralmas bo'limleridir, adam bolsa sol janli zatlardin' o'zine mas bo'legi, ko'rinisidir, deyiledi.
Ayyemgi Qitay apsanalarinda daslepki insan-adamata Panga ko'rinisinde payda boladi. Adamnin' basqa tiri janzatlardan pariq qiliwshi insaniy sezimleri haqqindag' daslepki izertlewlerdi ayyemgi Qitay qol-jazbalarinda ko'riw mu'mkin. Insan haqqindag'i daslepki filosofiyaliq ko'z-qaraslar Qitayda eramizdan alding'i VII-VI asirlerde ju'zege kelgen. Ayyemgi Qitay filosoflari puqaralardin' baxitli yaki baxitsiz boliw sebeplerin aspannan emes, yaki olar jasap atirg'an sotsiyalliq turmistan izlegenler. Olardin' pikirlerinshe, ha'mme jaqsiliq ha'm jamanliqlar adamlardan tarqaladi. Qitayda ken' tarqalg'an Konfusiy (e.a. 551-479 j.) taliymati boyinsha adamlar o'z taliymatlarina ko're ha'mmesi bir, tek tarbiya sebepli olar bir-birlerinen pariq qiladi. Konfusiydin' insan haqqindag'i pikir-usinislari shakirtleri menen sawbetlerin aks ettiriwshi «Sawbetler ha'm usinislar» ko'rgizbesinde sawlelenedi. Jamiyette payda bolip atirg'an tu'rli tarbiyasizliqlardan tashwishke tu'sken Konfusiy puqaralardi tarbiyalawg'a hareket qiladi, olardi insapqa shaqiradi. Ol insaniyliqtin' tu'rli paziyletlerin o'zinde sawlelendirgen insan tek o'zi ushin emes, al jamiyet ushin, basqalar ushin jasawi darkar, dep esaplaydi.
Insan haqqindag'i ko'z-qaraslar eramizdan alding'i VII-VI asirlerde Orta ha'm Jaqin Shig'is mamleketlerinde, solardan Turanda ken' tarqalg'an diniy-filosofiyaliq taliymatlarda, solardan zardushtiylik taliymatinda ko'rinis tapqan. Bul taliymattin' orayliq mashqalasi- adam menen alem ha'm olar ortasindag'i o'z-ara baylanisliliq. Usi taliymatqa muwapiq uliwma alem, sonin' menen birge adam barlig'i ha'm tuwri ko'nligiwden; topiraq, suw, hawa, ottan ibarat. Zardushtiylik taliymatina ko're, alem qarama-qarsi ku'shler, solardan, jaqsiliq ha'm jamanliq, nur ha'm qaran'g'liq arasindag'i gu'reske tiykarlang'an. Bul gu'resti hesh qashan bir tarepke keltirip bolmaydi, bul gu'res uliwma galaktikani qamtip alg'an. Jaqsiliq, jaqtiliq Axura Mazda, jamanliq qaran'g'iliq bolsa Axriman qudaylari timsalinda ko'rinis tabadi. Uliwma alemdi, ondag'i barshe narselerdi, solardan, adamdi ha'm en' joqari Quday, jaqsiliq qudayi Axura Mazda jaratqan boliwi mu'mkin. Ol jaratqan, jer ju'zinde payda bolg'an birinshi Adam Ata Iyim, dep atalg'an eken.
Axura Mazdanin' ko'rsetpesine muwapiq Iyim jer ju'zine tu'rli janzatlardi, solardan, adamlar, haywanlar, quslar tuqimin shashqan, olardi baqqan. Sol tarizde, Iyim jer ju'zinde 900 jil jasapti. Adam balasinin' sani ko'beyip, jer ju'zi og'an tarliq qila baslapti. Ane sonda Iyim qudaydan soraydi, jerdi ken'eytiriwdi sorapti ha'm bug'an erisipti. Bir ku'ni Axura Mazda jer ju'zin muzliq basip kelip atirg'anlig'i haqqinda Iyimdi xabarlandiradi. Iyim jer ju'zinde bar tiri janzatlardi saqlap qaliw ushin arnalg'an u'y qurip, barshe tiri janzatlardin' en' jaqsi zotlari, en' zor tuqimlarinan bir juptan saqlap qalipti.
Zardushtiylik taliymatinda insan iskerligin basqarip turatug'in en' u'lken ku'sh-tarbiya normalari ekenligi haqqindag'i ideya alg'a su'rilgen. Sonin' ushin Zardusht Joqari bilimli - Axura Mazdadan insannin' ku'ndelikli ameliy iskerligin basqariwshi nizam-qag'iydalardi aniqlap beriwdi sorsg'an. Ane sonda Axura Mazda uliwma alem barlig'i eki baslang'ish tiykar-jaqsiliq ham jawizliq atirapinda sawlelengen ekenligin xabar qiladi. Bunda jaqsiliq salqin, ashiq aspang'a, jawizliq bolsa dozaqqa qiyas qilinadi. Adamlar Axura Mazda tarepinen jiberilgen tarbiyaliq normalar, tartiplerge amel qilsa, jaqsiliqtin' jamanliq u'stinen jen'iske erisiwi taminlenedi. Jaqsiliq penen jamanliq ortasindag'i gu'reste tiykarg'i atqariwshi ro'ldi - insane, onin' iyman- isenimi oynaydi, dep aytiladi zardushtiylik taliymatinda. Zardushtiylikte ko'rsetiliwinshe, insan iyman-iseniminin' u'sh iri tayanishi bar; pikirler tazalig'i, so'zdegi jaqsiliq ha'mde iskerliginin' insanparwarlig'i. Bul - jaqsi so'z, jaqsi piker, jaqsi amel.
Insan, onin' alemge qatnasi ayyemgi Grek filosofiyasinda orayliq orindi tutadi.
Grek alimi Sakrat (e.a. 469-399) tin' filosofiyaliq pikirleri orayinda insan ha'm onin' an'in u'yreniw turadi. Sakrattin' insan haqqindag'i ko'z-qaraslari tarbiyaliq rasionalizm orayliq orindi iyeleydi. Ol tarbiyasizliq haqiyqatin bilmeslikdir, insandag'i jamanliqlar - bilimsizliktin' natiyjesidir, dep esaplaydi. Platonnin' pikirinshe, insan tiykarg'i eki bo'lektin' birigiwinen ibarat. Birinshi bo'lek - o'lmes jan, ekinshi bo'lek - dene. Insannin' jani ha'm eki bo'lekten ibarat; joqari - joqari bo'lek ha'm to'mengi - to'mengi bo'lim. Joqari bo'limde aqil - zakawat toplang'an, onin' jardeminde insan uliwma ideyalar sirin bilip aladi ha'm parawanliq, jaqsiliq tarepke umtiladi. To'mengi bo'lim - tuyg'i-sezimlerine tiykarlang'an. Platon adamlardi u'sh u'lken toparg'a bo'lgen. Birinshi topardag'ilar - aqilli adamlar, ekinshi topardag'ilar - tuyg'i sezimlerge beriliwshiler, u'shinshi topar - doqiylarg'a, jol baslawshilarg'a tawbe qiliwshilar.
Aristotel insan denesi ha'm sotsiyalliq ko'rinisi arasinan baylanislilig'in tu'sindirip beriwde o'z o'tken zamanlaslarinan bir qansha ilgerilep ketedi. Ol alemdegi barshe tiri janzatlar o'mirinin' tiykarin jan payda qiladi, dep esaplaydi. Bul jan u'sh toparg'a bo'linedi; en' to'mengi topardag'i jan - o'simlikler, ekinshi topardag'isi haywanlarda, en' joqari topardag'i jan - adamzatta boladi. Aristotel insan dep ataliwshi tiri janzatti pu'tin ha'm bo'linbes, dep aytip o'tedi. Usi waqitta «insan o'z tabiyatina ko're siyasiy janzatdir» dep tariypleydi. Alim adamlardi tek materiyalliq turmis emes, al sotsiyalliq adalat prinsiplerine amel qiliw jaqsiliq tarepke baslaydi, dep esaplaydi. Jaqsiliq degende, aqil-zakawat benen islewdi, mexribanliq, martlik, ashiqko'n'illilik, tuwri so'zlilik, joldasliliqti tu'sinedi.
Aristotel insannin' ha'r tarepleme kamalati haqqinda pikir ju'ritedi ha'm joqari tarbiyaliq paklik, sirtqi ha'm ishki go'zzalliq, sotsiyalliq- siyasiy jetiklik kibi paziyletlerdi joqari kamalatqa jetkizetug'in paziyletler, dep esaplaydi.
Orta asir Batis Evropa filosofiyasinda insan haqqindag'i diniy ko'z-qaraslar alg'a su'riledi. Sonday-aq, xristian filosofiyasinda quday insan ko'rinisinde su'wretlenedi. Xristian filosofiyasinin' iri wakillerinen biri Foma Akvinskiy pikirinshe insanda bar paziyletlerdin' en' joqarisi - aql. Insan aqil jardeminde jaqsi ha'm jaman, jaqsiliq ha'm jamanliqtin' parqina baradi. Jaqsiliq to'rt ko'riniste, solardan, danishpantliqta, martlikte, sabirliq ha'm adalatparwarliqta ko'rinis tabadi. Akvinskiy bul paziyletlerge jane xristianliqqa mas u'sh paziyletti; iseniw, u'mit ha'm muxabbattida qosadi.
Islam filosofiyasinda Alla Adam su'wretin (Adam Atani) ilaydan soqqanlig'i, keyin og'an jan inam etkenligi, Mama Hawani Adam Atanin' «shep qabirg'asinan» jaratilg'anlig'i ha'm uliwma insaniyliq jamiyeti Adam Ata ha'm Mama Hawadan tarqalg'anlig'i haqqindag'i ideya alg'a su'rilgen. Qurani Karimnin' al-Isro su'resinde. «Biz adam balalarin aziz - baxitli qildiq …. ham olardi o'zimiz jaratqan ju'da ko'p janzatlardan abzal, u'stin qilip qoydiq» deyilgen. Islam dini tasiri astinda musilman filosofiyasi, onin' mutakallimlik ha'm mutazalliylik taliymatlari rawajlanadi. Mutakallimlar alem ha'm adamdi tu'siniw tiykarlarin Qurani Karim u'gitlerinen izlediler. Olar insannin' tag'diri azelden belgilengen, degen ideyani alg'a su'redi. Mutazilliylar quday insang'a uqsas, dep tu'sindirediler. Usi waqitta olar insannin' aqilin, alemdi o'zgerttiriw barasindag'i iskerligin joqari bahalaydi.
Musilman filosofiyasindag'i joqaripikirlilikte insan mashqalasi o'zgeshe talqin qilinadi. Bul tarawdin' iri wakillerinen biri Mansur Xalloj taliymatina muwapiq, g'arezsiz, erkin pikir ju'ritiw qabiletine iye bolg'an insan kamillik, jetiklik darejesine ko'teriliwi mu'mkin.
Insan mashqalasi Orta asirler Orta Aziya filosoflari ko'z-qaraslarinda zaru'r orin tutadi. Abu Nasr Farobiy (870-950 jillar) adamnin' denesi payda boliwi menen, onda «aziqlandiriwshi quwat» ju'zege keledi. Sol quwat jardeminde insan denesi aziqlanip turadi ha'm sol jarayanda sezgi organlari payda boladi. Sezgi ag'zalari sebepli insanda tuyg'i, seziw, eslew birlesip, oy payda boladi. Oy quwati jardeminde insan bilim, o'ner iyeleydi, iskerlik ko'setedi, payda, ziyannin' parqina baradi. Insan o'zinin' aqil- zakawati menen alemdegi basqa tiri janzatlardan pariqlanadi. Onin' aqil-zakawati barliq ha'r tu'rli ko'rinislerdin' sawleleniwi. Orta asir sharayatinda insannin' insaniy paziyletleri, uqiplarin aniqlawda. Farobiy o'z zamanlaslarinan bir qansha ilgerilep ketedi. Farobiy «Baxt saadatqa erisiw haqqinda»atli shig'armasinda insannin' uqipliqlari, paziyletleri haqqinda pikir ju'ritedi.
Abu Ali Ibn Sino insan dene ha'm jannan ibarat bolg'an. Insan basqa tiri janzatlardan o'zinin' pikir ju'ritiw qabiliyati menen tu'pten pariq qiladi, dep esaplaydi. Abu Rayxan Beruniydin' pikirinshe, insan alemdegi barshe janzatlardan o'zinin' jaratiwshan'lig'i menen tu'pten pariq qiladi; jaqsiliq, rasgo'ylik, joqari adamgershilikli, mexir- shapaatli, muxabbat kibi paziyletler insandi ulug'laydi. O'tirik so'ylewshilik, jamanliq, ishiqaraliq, qopalliq, urlaw, jalatayshiliq kibi illetler insandi tubanlastiradi. Abu Rayxan Beruniy insan o'z miyneti menen ulug' bolip tabiladi. Miynet jardeminde insan o'z badanin tu'rli illetlerden, solardan, jalqawliqtan, isjaqpasliqtan qutqaradi, degen pikirdi alg'a su'redi.
Yusuf Xos Hojib insanlardi tarbiyaliq barkamallig'i yaki tarbiyasizlig'ina qarap jaqsi ha'm jaman adamlarg'a bo'ledi. Ol kishi peyil, apiwayi, halal, haqgo'y adamlar jamiyetinin' biybaha baylig'i; munapiq, o'tirikshi adamlar jurt ushin zuyanli illet ekenligin qayta-qayta takirarlaydi.
Oyaniw dawiri filosofiyasinda ha'r tarepleme rawajlang'an shaxs ideyasi alg'a su'riledi. Ataqli ingliz gumanisti Tomas Mor «Utopiya» shig'armasinda insan shaxsi to'menlesiwinin' sebepleri haqqinda pikir ju'ritip, urliq, biyzariliq to'menlesiwinin' ko'rinisleri bolip tabiladi, bul kibi illetlerdi joq qiliw ushin jaman jollar menen tabilg'an bayliqlardi jog'altiw darkar, degen pikirge keledi.
XVII-XVIII asir Batis Evropa filosofiyasinda insan haqqindag'i diniy ko'z-qaraslar tanqit astina alindi; insan onin' tiykari, kelip shig'iwi haqqinda jan'a ilg'ar ideyalar alg'a su'rildi. Ataqli ingliz filosofi F.Bekon (1561-1626 j) o'zinin' «Jan'a Organom» shig'armasinda insannin' tabiyat u'stinen hu'kimdar boliwinda pan jetiliskenliklerine tayaniw zaru'rligin isbatlap berdi. Ataqli ingliz filosofi - Tomas Gobbs (1588-1679 j) pikirine ko're, jamiyet - ju'da u'lken mexanizm, insan sol ulli mexanizmnin' ko'rinisi. Insan degen janzat bir-birinen uliwma pariq qiliwshi eki zaru'r bo'lekten ibarat. Onin' birinshi bo'legin dene tarbiyasi, ekinshi bo'legin - manawiy qabiliyatlardi payda etedi. Insandag'i manawiy qabiliyatlar tabiyat tarepinen inam etilmeydi, al olar o'zlestiriledi.
Gobbs insannin' manawiy qabiliyatlarin bar bolg'an sotsiyalliq shart-sharayatlar menen baylanistirip tu'sindiriwge hareket qiladi.
Ingliz filosofi Djann Lokk (1632-1704 j) «Insan aqili haqqindag'i tajiriybe» shig'armasinda insan kewili tap aq qag'az betindey taza bolip, tek tajiriybe sol qag'az temasin tu'rli jaziwlar menen toltiradi. Insandi jan'a bilimler menen qurallandiriw ushin tajiriybege tayaniw lazim. Har qanday bilim yaki ideyanin' deregi - tajiriybe, degen pikirdi alg'a su'redi. Insan iskerlik ko'rsetiwde o'z aqilinda bar bolg'an bilimge tayanadi, dep tariypleydi ol «Aqildi basqariw haqqinda shig'arma»sinda.
XVIII asir fransuz alimi, maripatparwar Jan Jak Russo (1721-1778)nin' insan mashqalasina baylanisli filosofiyaliq pikirlerdi onin' «Adamlar arasinda ten'sizliktin' kelip shig'iwi ha'm tiykarlari haqqinda oy-pikirler», «Sotsiyalliq shartnama», «Emil yaki tarbiya haqqinda»g'i shig'armalarinda ko'rinis tapqan.
XIX asirdin' ekinshi yarimi XX asirdin' baslarinda Turkistan Chor Rossiyasi tarepinen basip aling'an, basip aliwshilar siyasati o'z ku'shine shiqqan waqitta u'lkede maripatparwarliq hareketi ju'zege keldi. Bul hareket adamlardi ilim iyelewine shaqirdi, o'tmish awladlar miyrasin izertledi, sotsiyalliq-ekonomikaliq, manawiy qalaqliqtan shig'iw jollarin izledi. Insan mashqalasi maripatparwarlar shig'armalarinda o'zine mas talqin tapti. Maripatparwar Ahmad Donish (1827-1897 j) insan alemdi, o'zi jasap atirg'an sotsiyalliq turmisti o'zgerttiriwge qadir. Bunin' ushin ol tek g'ana diniy, yamasa du'nyaliq bilimlerdi biliwi zaru'r, dep esaplaydi. «Biz du'yani gu'llep- jasnawi ushin, ten'izlerdi kesip u'yreniw ushin, jer asti bayliqlarin tabiw ushin, du'nyanin' ajayip sirli tareplerin talqin etiw ushin, onin' ha'mme aymaqlari ha'm xalqin biliw ushin tuwilg'anbiz», dep jazadi Donish o'zinin' «Navodir ul-vaqoe» shig'armasinda.
Parawan jamiyette manawiy jarli, jaman adamlardin' ko'beyiwi- jaman apat bolip tabiladi. Pan jaman - joqari adamlar jolin jaritiwshi, olardi tuwri jolg'a baslawshi jolli juldiz, jariqliq bolip tabiladi. Ilim-pan qanshelli tez rawajlansa, jamiyet ag'zalarinin' arziw-u'mitleri sonshelli tez ju'zege shig'adi, manawiy jarli adamlar sani kemeyedi. Maripatli, bilimdan, adamlar qansha ko'p bolsa, jamiyet o'miri sonsha tez insanparawanlasadi, degen pikirge keledi.
XIX asir aqiri XX asir baslarinda jamiyetti insanparawanlastiriw ideyasi Orta Aziyada ken' tarqalg'an jadidshilik hareketinin' bas ideyasi edi. Bul harekettin' ko'rinislerinen biri Abdulla Avloniy (1878-1943 j) o'z shig'armalarinda Orta Aziya xaliqlari jahan tsivilizatsiyasi jen'islerinen, ilim-maripat, madeniyattan hesh narsesiz qalg'anin, xaliq o'te jarlilasip, qullarsha o'mir keshirip atirg'anlig'in o'kinish benen su'wretleydi. Avloniy shig'armalarinin' bas temasi - insan. Onin' pikirinshe, insan uliwma barliqtin' ko'rki ha'm hu'rmetidir. Insan uliwma janzat saqibi, sebebi onin' aqil-zakawati bar. Insan sol qudireti sebepli ilim iyeleydi. Insan o'zinin' aqil-zakawati sebepli basina tu'setug'in ha'r qanday bale-qazeden saqlanadi. Insanparwar jamiyettin' zaru'r waziypalarinan biri - puqaralar, asirese jaslar aqiliy kamalati haqqinda qayg'iriw bolip tabiladi.
Insan mashqalasi nemis klassik filosofiyasinda zaru'r orin tutadi. Nemis klassik filosofiyasinin' iri wakilleri Immanuil Kant, Gegel, Fixte, Shellin', Gegel, Lyudvig Feyerbax insanshunasliq tarawinda bilimlerdin' rawajlaniwina u'lken u'les qostilar. Immanuil Kant (1742-1804 j) insang'a tarip bergende u'sh zaru'r tarepke ahmiyet beriw lazimlig'in tariypleydi; 1. Tiri janzat sipatinda insanda haywaniy alamatlardin' barlig'i. .Tiri ha'm aqilli janzat sipatinda onda insaniyliq alamatlardin' barlig'i. 3. Aqilli janzat ha'm sonin' menen birge onda pikir-ju'ritiwlerdi sin'diriw imkaniyati bar bolg'an shaxs alamatlari barlig'i. Kant o'z diqqatin insan iskerligin, onin' qabiliyatlarin, tajiriybelerin u'yreniwge qaratti. Insan kamalati maselesi Vilgelm Gegel (1770-1831 j) filosofiyasinin' diqqat orayinda boldi. Onin' pikirinshe, insan-du'nyaliq ruwxtin' biyganalasiwinan o'zge narse emes. Gegel insannin' rawajlaniwi jarayanin ruwxtin' teren'lesiwinen ibarat, degen pikirdi alg'a su'redi. Insan mashqalasi Lyudvig Feyerbax (1704-178 j) filosofiyaliq ko'z-qaraslarinda ayriqsha orin tutadi. Feyerbax ushin insan - en' aweli materiyalliq obekt. Insandi quday jaratqan emes, insan qudaydi jaratqan. Feyerbax insan paziyletlerinin' rawajlaniwinda biologik ahmiyetli tutqan ornin uliwmalastiradi. Feyerbax jamiyettegi barshe adamlar barlig'inin' en' zaru'r elementi waziypasin muxabbat amelge asiradi, degen ideyani alg'a su'rdi.
Insan mashqalasina marksizm filisofiyasi o'zine ta'n jandasadi. Karl Marks o'zinin' «Kapital» shig'armasinda insan - sotsiyalliq ekonomikaliq rawajlaniwdin' jemisi, degen pikirge keldi. Bul pikir insan haqqindag'i filosofiyaliq pikirler rawajlaniwina qosilg'an zaru'r u'les bolip esaplanadi. Marks «insan tabiyati» degende individtin' ayriqsha jinsqa tan tiri janzat ekenligin sipatlawshi biologik, psixologik ha'm sotsiyalliq tu'siniklerinin' jiyindisin tu'sindi. Marks tiykar salg'an insan haqqindag'i konseptsiya F.Engels tarepinen rawajlandirildi. Engels birinshi marte «Maymildin' adamg'a aylaniwinda miynettin' ro'li» shig'armasinda insan antropogenez jarayani jemisi ekenin tiykarlap berdi. Marks, Engelstin' en' u'lken jen'isi - insan haqqindag'i dialektik konseptsiyanin' jaratilg'ani bolip tabiladi. Usi konseptsiyag'a muwapiq, jamiyet qanday bolsa, sol jamiyette rawajlang'an insan ko'rinisi ha'm sonday boladi. Sonin' ushin ha'm insan ko'rinisinde bar bolg'an jaqsi paziyletler ha'm, jaman illetler ha'm - jamiyet, onda bar bolg'an islep shig'ariw mu'nasebetleri menen baylanisli.
XIX asirdin' 40-50 jillarinan baslap klassik filosofiyag'a qarama-qarsi noklassik filosofiya rawajlana basladi. Bul filosofiya ekzistensializm, personalizm, neopozitivizm, pragmatizm, kosmizm filosofiyaliq ag'imlarinda o'z sawlesin tapti.
Ekzistensializm filosofiyaliq ag'imi solar qatarinan. Daniyaliq filosof Kergor (1813-1855 j) insandi izertlew maqsetinde «ekzistensiya» tu'sinigin kiritti. Insandi, onin' ishki du'nyasin biliwge ilimiy metodti qollap bolmaydi. Jasaw bul - «ishki du'nya». Jasaw - ishki du'nya insannin' biytakrarlig'in ko'rsetedi. Jasaw degende Kerkegor barliq tarepke bariwdi tu'sinedi ha'm oni u'sh basqishtan ibarat, dep biledi;
Birinshi basqish - estetik basqish.
Ekinshisi - tarbiyaliq basqish.
U'shinshisi - diniy ekzistensiya.
Birinshi basqish negizinde jasaw, rahatleniwge qizig'iw, insan iqtiyajin qandiriw jatadi. Bunda jasaw jolin tan'law en' apiwayi tarizde boladi, sebebi obiekt insan tuyg'i-sezimlerin qandiriw tiykarinda tan'lanadi. Ekinshi, tarbiyaliq basqishta insan o'zin-o'zi an'laydi, o'z majbu'riyatin seze baslaydi.
Jasawdin' haqiyqiy manisin insan u'shinshi - diniy basqishta seze aladi. Insan azap shegiw ornina jasap atirg'anlig'in biledi.
Kerkegor pikirinshe, ekzistensiya degende insan barlig'inin' barliq usili, mazmuni emes, al insan shaxsinin' bilip bolmaytug'in, qaytalanbas ahwali nazerde tutiladi. Onin' ekzistensialistik ko'z-qaraslari «Yaki-yaki», «Qorqiw ha'm qaltiraw», «O'lim keseli» shig'armalarinda bayan etilgen.
Ekzistensializm filosofiyasi XX asirdin' baslarinda Germaniyada ju'zege keldi.
Ekzistensializm filosofiyasinda insan mashqalasina o'zine ta'n jandasiw ko'rinis tapqan. Eger klassik filosofiyada insannin' qadiri aqil-zakawati tiykarinda sawlelengen bolsa, bul tarawda insan erki haqqinda pikir ju'ritiledi.
XIX asirdin' noklassik filosofiyasina insan mashqalasin alip kiriwde ataqli nemis filosofi Nisshenin' (1844-1900 j ) orni u'lken. Ol xaliq yag'niy barkamal insane haqqindag'i ko'z-qaraslardi alg'a su'redi. Nisshe pikirinshe, insan balasinda xoliqlik ha'm maqluqliq bir pu'tin halda birlesedi. Nisshe insan sonshelli kamillik darejesine ko'teriliwi ushin en' aldi menen maqluqlarg'a ta'n qiliqlardan azat boliwi darker, dep esaplaydi.
Ekzistensializm filosofiyasinin' tiykarg'i ideyalarinin' biri sol, insannin' xarakteri - ol o'zin-o'zi jasaydi, bar bola turip, o'z ko'nlikpesin quradi. Egerde individ insan darejesine ko'terilgeninde onin' an'i ha'm iskerliginde kemshilikler bar eken, aldi menen o'zi ayipli. Sebebi insannin' tabiyati ol jaralg'ang'a shekem bar bolmaydi ha'm individtin' o'zinen basqa hesh qanday ku'sh oni insang'a aylandira almaydi. Bunday ideyani alg'a su'riw menen ekzistensial filosofiya insannin' rawajlaniwinda onin' o'zi majbu'r ekenligine itibar qaratadi. Ekzistensializm insan iskerliginin' rasional tareplerine diqqat qaratadi. Solardan, insan o'mirinde tu'rli konfliktler payda bolg'anda aqil-zakawat hu'kimine qulaq saliw, aqil ku'shi menen ha'r qanday waziypadan shig'iw - insan ameliy iskerliginin' zaru'r sharti ekenligin uqtiradi. Apiwayi insannin' «sergek esap-kitaplari», en' awir demlerde o'zi menen o'zi maslahatlesiwi oni tu'rli waqiya ha'm ayanishlardan saqlap qaladi. Demek, o'z ekzistensiyasin tapqan adamnin' qiyinshiliqti matanat penen jen'iwinde jasarati jetedi.
Hazirgi zaman pani mag'liwmatlarina qarag'anda adam dep ataliwshi jalg'iz biologik tu'rine tiyisli tiri janzattin' insang'a aylaniwi uzaq dawam etken evolyutsion jarayandir. Ilimpazlardin' pikirine ko're bul jarayan 3-3,5 mln jil dawam etken. Insannin' iskerligi, turmis tarizi zamanlar o'tiwi menen o'zgerip barg'an. Sol o'zgerislerdin' ha'r-tu'rliligi insanlardin' bir-birinen pariq qliwi ushin tiykar waziypasin atqarg'an. Iskerliktin', turmis tarzinin' ha'r tu'rliligi insanlardin' birin ekinshisinen pariq qiliwshi belgisi esaplanadi.
Insannin' alemdegi basqa janzatlardan pariq qiliwshi zaru'r tu'rleri nelerden ibarat? Insannin' o'miri, iskerligi, onin' irsiy-genetik tu'rlerinin' tabiiy-sotsialliq turmis tasirine baylanislima? kibi sorawlarg'a alimlar ha'mme waqit juwap izlegenler. Al, insannin' alemdegi basqa tiri janzatlardan parqin ko'rsetiwshi en' zaru'r tu'rleri nelerden ibarat?
Birinshiden, insan alemdegi basqa tiri janzatlardan oy-o'risi, tili barlig'i menen ajralip turadi. Asirese, til insan awladlari ha'm ajdatlari arasindag'i baylanisliliqta miyrasliq waziypasin atqaradi.
Ekinshiden, insannin' insaniylig'in belgilewshi en' zaru'r belgi - madeniyat. Insannin' o'z iskerligin tartipke saliwshi, bag'darlawshi - madeniyat. Malim bir jamiyetke birlesip jasawi - madeniyat. Onin' iskerligin malim bir maqsetke bag'darlawshi sebep - madeniyat.
U'shinshiden, insannin' haywannan pariq qilatug'in en' zaru'r belgi - o'zinin' jasawi, ku'n ko'riwi ushin zaru'r bolg'an materiyalliq ha'm manawiy bayliqlardi islep shig'ariw tajiriybesine iye boliwi.
Pan ko'z-qarasinan insang'a qarata «insan en' aqilli janzat», «insan o'zin o'zi an'lawshi janzat», «insan - manawiy janzat» degen pikirler qollaniladi. Adamnin' insang'a aylaniwi ha'm jamiyetke birlesiwi antropososiogenez jarayaninin' natiyjesidir. Antropogenez jarayaninda miynet tiykarg'i ro'l oynaydi. Miynet sebepli insan o'zi jasap atirg'an tabiiy turmisti o'zgertedi, materialliq ha'm manawiy bayliqlar jaratadi, o'zin ha'm o'zgerttiredi. Miynet antropogenez (yag'niy adamnin' rawajlaniwi) ha'm sosiogenez (jamiyette jasaw, insang'a aylaniw)jarayaninin' orayliq sistemasi bolip tabiladi.
Antropososiogenezdin' ekinshi zaru'r sistemasi-til.
Antropososiogenezdin' zaru'r tarepi insandi insan islep shig'ariwidir.
Sotsialliq-tarbiyalliq sistema ha'm normalardin' payda boliwi ha'm antropososiogenezdin' zaru'r tarepi esaplanadi.
Adamnin' daslepki awladi «paleantrop» an'shiliq, temirshilik iskerliginen aste-aqirin islep shig'ariw iskerligine o'te basladi. Bul adam o'zinde insang'a tan sotsialliq paziyletlerdi ko'rinis tawip atirg'anlig'inan dalalat beredi.
Insan antropososiogenez jarayaninin' jemisi ekenligin hazirgi zaman pani ha'm tastiyiqlamaqta. Sonin' ushin insandag'i tabiiylik penen sotsialliq arasindag'i baylanisliliqti biliw zaru'r ahmiyetke iye.
Insan u'sh ulli qudiret; dene- ruhiyat-manawiyatinin' jiyindisi. Insannin' biologik jag'dayi degende onin' tuyg'isinda sadir bolatug'in morfofiziologik, genetik, elektroximik o'zgerisler, jasi, irqi, jinsin ipadalawshi hadiyseler tu'siniledi.
Insannin' ruwxiy (psixologik) hadiysesi degende onin' tuyg'i-sezimleri, keypiyati, sabirlilig'i, temperamenti nazerde tutiladi.
Insannin' manawiyati-onin' paziyletleri tuyg'ilari, qabiliyatlari, tajiriybeler jiyindisi. Usi manawiyat insannin' sotsialliq kelbetin ju'zege keltiredi.
Filosofiya kursinin' antropologiya bo'liminde adam-insan-individ-shaxs tu'sinikleri u'stinde toqtalip o'tken edik. Adamnin' sotsialliq oylawi shaxsdir. SHaxs tu'siniginde insannin' jamiyette tutqan orni ha'm isleytug'in waziypalari ju'zege keltiredi.
SHaxs, en' aldi menen, birlesken jamiyettin' ajralg'an bo'legi, onda bar bolg'an sotsialliq mu'nasebetler birlesken boladi. Jamiyet rawajlaniwi barisinda insane o'z ishki du'nyasi ha'm manpaatlerine ko're basqalardan pariqlanadi ha'm aste-aqirin topar ag'zalarinan shaxs darejesine ko'terilip baradi.
Insan individ sipatinda du'nyag'a keledi, shaxs bolip rawajlanadi. Insannin' shaxs bolip rawajlaniwinda jamiyet, sotsialliq turmis zaru'r orin tutadi.
SHaxs tu'siniginde usi insannin' barshe sotsialliq waziypalari, barshe mu'nasebetleri sawlelenedi. Insan ameliy iskerlik jarayaninda shaxs sipatinda rawajlanip baradi. SHaxs sotsialliq ahmiyetli tuyg'i ha'm paziyletlerin o'zinde sawlelendirgen insan. SHaxstin' tuyg'ilari onin' jamiyet sotsialliq-ekonomikaliq ha'm manawiy o'mirindegi qatnasiwinda ko'rinis boladi. SHaxstin' tuyg'ilari degende; a) dene tarbiyasi; b) manawiy; v) sotsialliq tuyg'ilar nazerde tutiladi.
SHaxstin' dene tarbiyasi tuyg'i-paziyletleri degende onin' dene, gewde du'zilisi, kiyiniwi, u'y-shan'arag'i, ol tarepinen jaratilg'an ha'mme narseler o'zin qorg'ay aliwi, o'zi ha'm basqalar haqqinda qayg'iriwi nazerde tutiladi..
SHaxsqa tan sotsialliq sezimler basqa adamlar menen bolatug'in o'z-ara baylanis ha'm mu'nasebetlerde rawajlanadi. SHaxstin' tu'rli sotsialliq birlesken-toparlarindag'i atqaratug'in ro'lleri ha'r tu'rli boladi. Misali «ana», «perzent», «qon'si», «dos», «qariydar».
SHaxstin' manawiyati, onin' ishki alemi, ruwxiyati, «men»ligi ko'rinisi sipatinda payda boladi. SHaxs ahmiyetin ko'rsetip beriwshi bul tarepler birlesiwinde payda boladi ha'm insannin' «men»ligin ko'rsetip beredi.
SHaxstin' rawajlaniwi jamiyette toplang'an tajiriybelerdi, qadiryatlardi o'zlestiriw jarayanidir. SHaxstin' rawajlaniwina tasir ko'rsetetug'in sebeplerdi eki toparg'a bo'liw mu'mkin;

1. insannin' o'zine tan biologik qasiyetleri

   
   

2. sotsialliq turmis

   
   

Sotsialliq turmis degende insan o'miri o'tetug'in jamiyettegi ekonomikaliq, sotsialliq-siyasiy, informasion manawiy shart-sharayatlar nazerde tutiladi. Sotsialliq turmis-bul jamiyet, sotsialliq turmis, shan'araq, miynet ha'm oqiw toparlari, qanig'iwdi, dos-yaranlar nazerde tutiladi.

Sotsialliq turmistin' zaru'r ta'repi jamiyettegi bar bolg'an siyasiy du'zimdi payda etedi. Jamiyet siyasiy du'zimi shaxs qabiliyatlarin ju'zege shig'ariwda imkaniyat jaratiwi mu'mkin.
SHaxs mashqalasinin' zaru'r ta'repinen biri-shaxs tipologiyasi maselesi bolip tabiladi.
Amelge asiratug'in waziypalarg'a ko're shaxslardi a) siyasiy, b) estetik, v) ekonomikaliq, g) diniy, d) sotsialliq tiplerge;
Sotsialliq tareplerine ko're;

1. pan yaki shig'armaliq ko'rinisleri

   
   

2. talant iyeleri

   
   

3. ku'shli tuyg'i-sezim iyeleri

   
   

4. insanparwarlarg'a;

   
   

Tsivilizatsion ko'z-qarasinan;

1. shig'isqa tan shaxs tiplerine;

   
   

Psixoenergetik ko'rinislerine ko're;

1. joqari psixoenergetik tarepli (agressiv) shaxslar

   
   

2. pastenergetiklik tarepi, o'z du'nyasina kirip ketken, sawbetlesiwge kirisebermeytug'in, o'zine isenebermeytug'in, qapali shaxslar

   
   

3. sharayatqa qarap tez o'zgeretug'in shaxslar tipi

   
   

Sonin' menen, adam - tabiyattag'i joqari biologic tu'r. Bul tu'r uzaq rawajlaniw jarayaninda

insang'a aylanadi.
Jamiyette turaqli orin tutqan, sotsialliq mu'nasebetlerge kirise alatug'in, o'zligin ha'm jamiyetti, o'zinin' jamiyettegi ornin an'lag'an insane-shaxs esaplanadi.