1. To‘ldiruvchilarning namligi va suvshimuvchanligi. To‘ldiruvchilarning dona shakli va o‘zaro joylashishi

To’ldiruvchilarning dona shakli va o‘zaro joylashishi
Uyma zichlik, bo’shliqlik kabi to’ldiruvchilarning xaraktiristikasini donalar shakli orqali aniqlanadi. Birinchi marta buni B.Nikolaev tadqiq etdi va 1914 yilda «Material donalari shakli va o’lchamiga mos beton va qorishmalar tarkibi» ishida keltirib o’tdi.
B.Nikolaev sochiluvchan materialning donalar tarkibini va geometrik joylashuv strukturasini nazariy asosida analiz qildi. Agar shartli ravishda barcha donalarni bir xil shaklda va o’lchamda desak, u holda berilgan hajm bo’yicha joylashtirish tartibiga ko’ra (shar, kub, tetroedr) turlicha zichlikka ega bo’ladi. Masalan, agar shar shaklidagi donalarni tersak va ularning markazi kubni xosil qiladi(rasm-2.1,a), bu esa nisbatan kichik zichlikni beradi. Agar sharlarning markazini tutashtiruvchi chiziqlar tetroedrni tashkil etsa(rasm-2.1.b), u holda katta zichlikka ega bo’ladi.

Rasm-2.1. Sharlarning joylashish variantlari


Sochiluvchan materiallarning donalar shakliga mos bo’shliqligi
Jadval-2.2

Donalar shakli	Bo‘shliqlik,%
	Joylashtirishda		O‘rtacha
	Nisbatan yuqori zichlik	Nisbatan kichik zichlik
Kublar	0	87,1	43,55
Oktaedrlar	12,1	83,9	48,05
Dodekaedrlar	14,1	60,7	37,4
Ikosaedalar	10,3	59,9	35,1
Sharlar	26,2	47,6	36,9

Standartlarda to’ldiruvchilarning donalari shakli ularning o’lchamiga qarab baholanadi. Masalan, O‘zRST 720-96 “Zichlikni aniqlash usuli” da shag‘al va chaqiq toshda plastinkali va ninasimon donalar salmog‘i (to‘ldiruvchilarning eni va qalinligi uzunligida 3 martta kichik) ko‘rsatilgan.
O‘zRST 720-96 “Zichlikni aniqlash usuli” ga ko‘ra g‘ovak to’ldiruvchilar uchun donalar shakli koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi:
, (11)

bu yerda: D_katta va D_kichik ― donalarning eng katta va eng kichik o’lchamlari, mm

Donalarni o’lchash shtangensirkulda amalga oshiriladi.
To’ldiruvchilarning donadorlik tarkibi (granulometrik tarkibi), undagi turli kattalikdagi donalarning mavjudligi bo’lib, to’ldiruvchining o’rtacha namunasini standart elakdan o’tkazish natijasida aniqlanadi.
Standart elaklar to’plami quyidagi o’lchamdagi elak ko‘zlarini tashkil etadi: 0,16; 0,315; 0,63; 1,25; 2,5; 5; 10; 20; 40; 70 mm va hokozo.
To’ldiruvchilar birinchi ravishda eng kichik va eng katta yiriklikni xarakterlaydi. Eng kichik -D_kichik yirikligi deb, shunday o’lchamli standart elakka aytiladiki, to’ldirgich namunasini elaganda 95% dan kam bo’lmagan namuna qoladi va faqat 5% dan ko’p bo’lmagan namuna o’tadi (massa bo’yicha). Eng katta yiriklik deb -D_katta shunday o’lchamli standart elakka aytiladiki, to’ldiruvchilar namunasini elaganda elakda 5% dan kam namuna qoladi va 95% kam bo’lmagan namuna o’tadi (massa bo’yicha).
Eng katta va eng kichik yiriklikdagi donadorlik tarkibiga mos xarakterlanadi, masalan: 5 - 40mm yirikligidagi shag‘al(chakik tosh) uchun D_{eng katta} =40mm: D_{eng kichik} =5mm.
Bir fraksiyali to’ldiruvchilar deb, uning donalaridagi eng yirik va eng kichik yirikligi bir-biriga yaqin va 5-10, 10-20, 20-40 mm ko‘zli standart elaklar to’plamini tashkil etadi.
Masalan, 5-20mm yirikligidagi to’ldiruvchi ikki xil fraksiyadagi aralashmadan tashkil topadi.
Qurilishda standart bo‘yicha nisbatan tor fraksiyali to‘ldiruvchilarga ruxsat etiladi va samarali ishlatiladi. Masalan 10-15mm ëki 15-20 mm.
To’ldiruvchilarning bo’shliqligi turli fraksiyalarning aralashmasida kamayadi, yani kichik donalar nisbatan katta donalar orasini to’ldiradi va hajmini nisbatan qulay to’ldiradi. Shu sababli to’ldiruvchilar aralashmasi uchun donadorlik tarkib muhim rol o’ynaydi.
Uzluksiz donadorlik tarkib deb, to’ldiruvchi namunasining standart elakdan o’tkazganda barcha elaklarda qoldiq qolsa va to’ldiruvchi aralashmasida D_engkatta dan D_engkichik gacha bo‘lgan barcha fraksiyali to’ldiruvchilarga aytiladi.
Agar to’ldiruvchi aralashmasi tarkibida bir fraksiyali to’ldiruvchilar bo’lmasa, u holda uzlukli (uzilgan zanjirli) donadorlik tarkib deb ataladi. Masalan shag‘al ëki chaqiq tosh aralashmasi uchun 5-10mm va 20-40 mm (10-20 mm oraliq fraksiya yo’q) uzlukli bo’ladi.
B.Nikolaev o’zining izlanishlarida uzlukli donadorlik tarkibdagi donadorlik tarkibi haqida va ularning aralashmasida minimal bo’shliqqa erishish to’g‘risida malumot beradi. Uzlukli donadorlik tarkibdagi to’ldiruvchilarni qo‘llash sohasi chegaralangan, biroq beton texnologiyasida qo’llash kengaymoqda.