1. Topıraq haqqında ulıwma túsinik

4. Topiraqtiń pataslaniw darejeleri
Topıraq bir qatar ayrıqshalıqlarǵa iye bolǵan arnawlı tábiyiy qáliplesiw bolıp tabıladı, janlı hám jansız tábiyaatqa tán bolıp, gidrosfera, atmosfera, tiri hám ólik organizmlerdiń birgeliktegi óz-ara baylanıslı óz-ara tásiri astında litosferanıń sirt qatlamlarınıń uzaq múddetli ózgeriwi nátiyjesinde payda boladı. Topıraq oramınıń ayriqsha ózgesheligi onıń ónimliligi bolıp, onıń astında ónimdi támiyinleytuǵın topıraq ózgeshelikleriniń jıyındısı túsiniledi eginler. Topıraqtıń tábiyiy ónimliligi menen baylanıslı odaǵı azıq elementları jáne onıń suwı, hawası hám termal támiynatı rejimleri.
Átirap ortalıqtı pataslanishining tiykarǵı máselelerinen biri bul topıraqtıń pataslanıwı. Gáp hár qanday tiri janzat ushın zıyanlı bolǵan ximiyalıq elementlardıń shıǵıwı yamasa shıǵarılıwı menen er júzesiniń ózgeriwi haqqında. Topıraqtıń bul ózgeriwi onıń sapası hám azıqlıq elementlerine de tásir etedi, onı awıl xojalıǵı hám azıq-túlik ónimlerin islep shıǵarıw ushın jaramsız halǵa keltiredi. Dúnyadaǵı jer resurslariniń maydanı 129 million km2 yamasa 86, 5% ni quraydı jer maydanları. Quram daǵı egin maydanları hám kóp jıllıq plantatsiyalar astında shama menen 15 million km² (erning 10%) awıl xojalıǵı erleri menen bánt, astında pishenzorlar hám jaylawlar - 37, 4 mln km² (25%). ulıwma maydanı egin maydanları túrli izertlewshilerdiń tárepinen túrlishe bahalanadı : 25 ten 32 million km² ge shekem. Planetamizning jer resursları házirgi waqıtta ámeldegi bolǵandan kóre kóbirek adamlardı azıq-túlik menen támiyinlew imkaniyatın beredi. Biraq, ásirese, rawajlanıp atırǵan mámleketlerde xalıq sanınıń kóbeyiwi sebepli topıraqtıń degradatsiyasi, pataslanıwı, erroziya hám basqalar sonıń menen birge, qalalar, xalıq punktleri hám sanaat kárxanaların rawajlandırıw ushın jer alıw esabına xalıq jan basına tuwrı keletuǵın egin maydanları muǵdarı keskin kemeymekte.
Insannıń topıraqqa tásiri ulıwma tásirdiń ajıralmaytuǵın bólegi bolıp tabıladı insaniyat jámiyeti jer qabıǵı jáne onıń joqarı qatlamında, tábiyaatda ulıwma alǵanda, ásirese, ilimiy-texnikalıq revolyuciya dáwirinde kúshaygan. Usınıń menen birge, tekǵana insannıń jer menen óz-ara tásiri kúshayadi, bálki óz-ara tásirdiń tiykarǵı qásiyetleri de ózgeredi.
“Topıraq - insan” mashqalası urbanizatsiya, jerlerden, olardıń resurslarınan sanaat hám turaq-jay qurılısı ushın paydalanıwdıń kusheytiwi, azıq-túlikke bolǵan mútajliktiń artpaqtası menen quramalılashmoqda. Insannıń qálewine kóre topıraqtıń tábiyaatı ózgeredi, topıraq payda bolıw faktorları ózgeredi - relef, mikroklimat, jańa dáryalar payda boladı hám taǵı basqa. Sanaat hám awıl xojalıǵınıń pataslanıwı, topıraq ózgeshelikleri hám topıraq payda etiw processleri, potencial ónimliliktiń ózgeriwi, awıl xojalıǵı ónimleriniń texnologiyalıq hám azıqlıq ma`nisiniń tómenlewi hám basqalar tásiri astında. Átirap -ortalıqtıń pataslanıwı quramalı process bolıp tabıladı insan iskerligi.
Ekologiya boyınsha fundamental juwmaq avtorı Yu. Odum (1975) aytıp ótkeni sıyaqlı, " pataslanıw óz jayında bolmaǵan tábiyiy resurslardir", sebebi olar tábiyiy ekotizimlarga jat hám olarda toplanıp, aylanıw processlerin buzadı, materiya hám energiya, olardıń o’nimdarlig’in paseytedi, adamlar salamatlıǵına tásir etedi.
Átirap -ortalıqqa normal koncentraciyasınan, shegaralarınan, tábiyiy terbelisler shegarasınan yamasa kórip shıǵılıp atırǵan waqıtta ortasha tábiyiy fonnan tısqarı muǵdarda kiretuǵın yamasa payda bolatuǵın hár qanday fizikalıq agent, ximiyalıq elementlar yamasa túrler pataslantıratuǵın bolıwı múmkin.
Pataslantıratuǵın elementlardıń átirap -ortalıqqa tásirin xarakteristikalaytuǵın tiykarǵı kórsetkish - ruxsat etilgen maksimal konsentraciya (MAC). Ekologiya kózqarasınan, málim bir elementtıń ruxsat etilgen maksimal koncentraciyası sheklewshi átirap -ortalıq faktorlarınıń (atap aytqanda, ximiyalıq birikpelerdiń) joqarı shegaraları bolıp, bunda olardıń quramı insan ekologiyalıq jayınıń ruxsat etilgen shegaralarınan tısqarına shıqpaydı. Pataslantiruvchi elementlarǵa qarsılıq dárejesine kóre topraqlar ajralıp turadı : Júdá shıdamlı, shıdamlı, ortasha shıdamlılıq, biyqarar, júdá kem shıdamlı.
Topıraqtı pataslantıratuǵın elementlarǵa bayqaǵıshlıq dárejesine kóre, tómendegishe bólinedi:
1.júdá bayqaǵısh ;
2. bayqaǵısh ;
3. ortasha bayqaǵısh ;
4. bıyparq;
5. shıdamlı.
Topıraqtıń pataslantıratuǵın elementlarǵa bayqaǵıshlıǵı yamasa shıdamlılıǵı elementlardı tómendegilerge muwapıq anıqlaw usınıs etiledi:
1) gumus quramı ;
2) onıń sapası ;
3) biologiyalıq aktivlik;
4) gumus jıyekiniń tereńligi;
5) fraksiya quramı < 0, 01 mm hám bólshek quramın esapqa alǵan halda < 0, 001 mm (topıraqtıń mexanik quramı );
6 ) saz minerallar ;
7) topıraq profiliniń tereńligi.
Topraqlar túrli ximiyalıq elementlar, pestitsidlar, awıl xojalıǵı, sanaat islep shıǵarıwı hám qala kárxanaları shıǵındıları. Topıraqqa kiretuǵın ximiyalıq birikpeler toplanıp, topıraqtıń ximiyalıq hám fizikalıq qásiyetleriniń az-azdan ózgeriwine alıp keledi, tiri organizmler sanın azaytadı hám ónimliligin jamanlastıradı.
Topıraqtıń pataslanıwı hám elementlardıń normal aylanıwınıń aynıwı mineral tóginler hám pestitsidlardan ólshewsiz paydalanıw nátiyjesinde júzege keledi. Awıl xojalıǵınıń bir qatar tarmaqlarında ósimliklerdi qorǵaw hám otaqlarǵa qarsı gúresiw ushın pestitsidlar kóp muǵdarda qollanıladı. Olardıń jıllıq qollanılıwı, kóbinese máwsimde bir neshe ret, olardıń topıraqta toplanıwına jáne onıń záhárleniwine alıp keledi. Tezek hám iplas menen birgelikte patogenlar kóbinese topıraqqa kiredi bakteriyalar, gelmint máyekleri hám basqa zıyanlı organizmler arqalı azıq-túlik insan denesine kiredi.
Atızlarda hám ormanlarda, aǵash kesiw jaylarında hám taǵı basqalarda avtomobillerge janar may quyılıwda topıraq neft ónimleri menen pataslanadı. Eń joqarı, júzeki litosferanıń jıyeki. Jer jer maydanınıń 29, 2% ni iyeleydi hám topıraq ónimliligi ushın úlken áhmiyetke iye bolǵan túrli taypa daǵı jerlerdi óz ishine aladı. Nadurıs paydalanilganda topıraq erroziya, shorlanıw, sanaat hám basqa shıǵındılar menen pataslanıwı nátiyjesinde nobud boladı. Insan iskerligi tásirinde topraqlar tábiyiy jaǵdayǵa qaraǵanda 100-1000 ret tezirek wayran bolǵanda tezlestirilgen erroziya júz boladı.
Nátiyjede awıl xojalıǵı erleriniń 2 mlrd 27% ini quraydı. Topıraqtıń pataslanıwı hawa hám suwdiń pataslanıwı menen baylanıslı. Topıraqqa sanaat óndirisi, awıl xojalıǵı hám kommunal xojalıqlardıń túrli qattı hám suyıq shıǵındıları kiredi. Topıraqtı tiykarǵı pataslantıratuǵın elementlar metallar hám olardıń birikpeleri, radioaktiv elementlar, tóginler hám pestitsidlar bolıp tabıladı.
Tiykarǵı pataslanıw dárekleri:
1) Turar -jay ımaratları hám xojalıq kárxanalar.
2) sanaat kárxanaları.
3) Íssılıq energetikası.
4) Awıl xojalıǵı.
5) Transport.

Juwmaq
Joqarıdagilardan kelip shıǵıp juwmaq ornında aytıw jayizki topıraqtı óz-ózin tazalaw ádetde aste processligini inabatqa alıwımız kerek, uwlı zatlı elementlar toplandı, bul bolsa topraqlardıń ximiyalıq quramınıń basqıshpa-basqısh ózgeriwine, geokimyoviy ortalıq hám tiri organizmlerdiń birliginiń aynıwına járdem beredi. Topıraqtan uwlı zatlı elementlar haywanlar hám adamlardıń organizmlerine kirip, salmaqli kesellik hám ólimge alıp keliwi múmkin. Sol sebepli topıraqtı tiykarǵı pataslanıwına baslawshı bolǵan besew omilni aldın alǵan maqul bolıp tabıladı. Dúnya xalqı bul ushın gúresiw kerek hám keleshek áwladqa topıraqtı tozza jetkiziwimish áhmiyetli bolıp tabıladı.

Paydalanilǵan adebiyatlar
1. Бохдциров М. Расулов А. Тупрокщунослик. - Т: Укитувчи, 1975. 2. Гедройц К.К. Солонцы, их происхождение, свойства и мелиорация // Избр. соч. - М., 1955.
3. Качинский Н.А. Физика почв. - М.: Высшая школа, 4.2, 1970 ,359 с.
4. Кашкаров А.К, и др. Орошаемое земледелие аридной зоны (С основами растениеводства) / Под общ.ред. Кашкарова А.К. Ташкент: Укитувчи, 1984, 272 с.
5. Нематов X., Баталов А. Фермерлар китоби. Энциклопедия. -Т .: 2014.