1. Topıraq haqqında ulıwma túsinik

2. Topıraq resurslariniń pataslanıwı.
Insannıń topıraqqa unamlı hám unamsız tásiri ajratıladı. Unamlı tásirine topıraq zúráátliligin asırıw, erlerdiń jaǵdayın jaqsılaw, jasıl ósimlikler egiw, ixotazorlar shólkemlestiriw, tábiyiy tóginler beriw hám taǵı basqalar kiredi.
Unamsız tásirine, qalalar qurılısı, átirap -ortalıqtıń pataslanıwı, agrotexnikalıq ilajlardıń talapǵa juwap bermasligi, gidrotexnikalıqa ilajlarınıń nadurıs yo'ga qoyılıwı, ximiyalıq elementlardan normadan artıq isletiliwi, jaylawlarǵa sharba buyımların bagıw, orman hám toǵaylardı qırqıp jiberiw hám taǵı basqalar tásiri áqibetinde erler jaramsız halǵa keledi.
Jer insan ushın bahasız baylıqlar, biraq insan bul baylıqtı saqlawdı, odan aqılǵa say paydalanıwdı házirge shekem jetilisken iyelegen emes. YErga salıstırǵanda nadurıs munasábette bolıw sebepli házirge shekem 20 mln. kv. km ónimli erning strukturası buzilib, jaramsız halǵa kelip qaldı. Bul házir paydalanıp kelinip atırǵan erdan derlik eki ese kóp. M: Burınǵı Birlespede turaqlılıq jıllarında qurılǵan irrigasiya imaratlar (suw bazası, kanallar ) tásirinde 12 mln.gektar ónimli erning miliotariv jaǵdayı buzilib kebirlenip hám zaxlanib ketti hám nátiyjede quramı buzildi.
Joqarı taraqqiy etken Yaponiya hám Batıs YEvropa mámleketlerinde hár bir metr erni teńizge maydalanǵan tas, topıraq to'kib ózlestirip alıp atırǵan bolsalar, bizde bolsa hár jılı mińlaǵan gektar ónimli er kebirlantirib jaramsız halǵa keltirmoqdamiz.
3. Jerdiń shorlanıwı, erroziyası, shóllashish procesi hám de onıń
unamsız aqıbetleri.
Tábiyaatda samal hám suw tásirinde topıraqtıń jemiriliwi yamasa erroziyası baqlanadı. Lekin búgingi kúnde adamlardıń topıraqqa nadurıs munasábette bolıwı sebepli, yaǵnıy tik erlerdi nadurıs aydaw, bastırıp suwǵarıw, ósimliklerge nadurıs munasábette bolıwı, qayta shorlanıw, zaxarli ximiyalıq elementlar salıw hám basqalar topıraq erroziyasın vujudga keltirip shıǵaradı. Antropogen erroziya topıraq resurslarınan nadurıs paydalanıwınıń áqibeti bolıp, onıń tiykarǵı sebepleri orman hám toǵaylardı qırqıp jiberiw, jaylawlarda sharba buyımların bagıw normasına ámel etpeslik, dıyxanshılıq júrgiziwdiń nadurıs usıllarınan paydalanıw hám basqalar bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlarǵa kóre, hár kúni YEr júzinde erroziya nátiyjesinde 3500 gektar ónimli topıraqlı erler isten shıǵadı. Suw erroziyası kóbirek taw aldı hám tawlıq rayonlarda, samal erroziyası baqlanadı.
Erroziya processleriniń aldın alıw ushın ósimlik oramın qayta tiklew, agrotexnikalıq ilajlardı tuwrı aparıw, jasıl qorǵaw qalqanların qurıw, gidrotexnikalıq ilajlardı rejeli ótkeriw hám basqalar kiredi.
Alpısinchi jıllarda almaslap egiw usılı sın pikir etilip, talay jıllar dawamında ta'qiqlab qoyıldı. Keyinirek kóp regionlarda monokultura sebepli almaslap egiwdi keń engiziw múmkinshiligi bolmay qaldı. Nátiyjede erning ónimliligi barǵan sayın azaya bardı.
Respublikamızda awıl xojalıǵında paydalaniletuǵın erlerdiń ulıwma maydanı 28 mln ga erlerdi tashkil etse, odan : 23 mln ga jaylawlar, 0, 7 mln ga er jawınnan suw ishetuǵınkor hám 4, 2 mln ga suwǵarılatuǵın erlerden ibarat. Suwǵarılatuǵın erlerdiń 42% ga paxta egiledi, 12% ga g'alla egiledi.
Ilgerileri egin maydorlari talay kishi bolıp, onıń átirapı qalıń mevali terekler menen oralǵan. Bul terekler topıraqtı kúshli esken samallardan asragan. Terekler biologiyalıq drenaj wazıypasın da atqarǵan, yaǵnıy er astı suwın túbiri arqalı jıljıtıp, onı topıraqtıń joqarı bólegine kóterilgani qoymaǵan, erni zaxlanishi hám shorlanıwın aldın alıwǵa járdem bergen. Turaqlılıq jıllarında xojalıqlardıń erleri átirapındaǵı mevali terekler qo'porib taslanıp egislikler keńeytirildi. bunıń áqibetinde átirapı ashıq (jeleń) qalǵan atızlarǵa kúshli esken samal topıraqtıń ónimli bólegin óshirip, erroziyaǵa dús keliwin kúshaytirdi. Bunday hal Qashqadárya wálayatınıń Nıshan, Shırashı, Qamashi, Muborak, Mirishkor sıyaqlı rayonlarda kóplegen júz etildi.
Keyingi jıllarda ximiyalıq preparatlarni dıyxanchilikka qóllaw talay tártipte alınǵan sonda da, 1993 jılda wálayatimizning Nıshan, Dıyxanobod, Qamashi, Koson rayonlarında makrokko shekshegine qarsı 12 t geksoxloran, 1, 5 t xlorofos, 2 t BI-58 sıyaqlı júdá zaxarli elementlar qollanildi. Jerde jıynalıp qalǵan bul zaxarli elementlar ósimlik túbiri arqalı jıljıtılıp, onıń miywelerine jıynaldı, ǵawıshlar arqalı haywanlar organizmine ótip, onı zaxarlaydi. Kisiler quramında normaınan bir neshe ret kóp uwlı zatlı ximiyalıq elementlar bolǵan suw, azıq -ovaqatli elementlardı tutınıw etkenleri ushın as qazan -ishek, bawır, dem alıw shólkemleri, nerv sisteması kesellikleri, tımaw, allergiya, ankologik sıyaqlı keselliklerge kóp tap bolıwdi. Awqat arqalı túsken ximiyalıq uwlı zatlı elementlar organizmdi, immunitet payda etiw sistemasın buzadı.