1-топшириқ. Саволларга жавоб беринг

Turistlik talab deganda-to‘lash imkoniyatiga ega bo‘lgan aholining turmahsulotga bo‘lgan talabi tushiniladi. Turistlik talab amaldagi narx-navolarda aholi tomonidan aniq bir turistlik-ekskursiya xizmatlarini sotib olishi bilan belgilanadi.

Bozordagi talabga muvofiq turizmda takliflar vujudga keladi, ya’ni turist uchun uning dam olishi va sayohati jarayonida lozim bo‘lgan turli xildagi xizmatlar shular jumlasiga kiradi. Takliflar-bu mahsulot ishlab chiqaruvchining bozorga talab qilinadigan aniq mahsulotni yetkazib berish uchun ideal tayyorgarlik va aniq imkoniyatga ega bo‘lishi tushuniladi. Bu holatda takliflar ishlab chiqarish bilan bir xil bo‘lmagan holda undan soni jihatidan farq qiladi. Aniq bir turistlik mahsulot (marshrut) ning taklif qilinadigan soni bozordagidan yuqori bo‘lishi mumkin. Turistlik mahsulotga bo‘lgan taklif - ishlab chiqarilgan mahsulot soni, turistlik industriyaning rivojlanish darajasiga va turistlik resurslar hajmiga bog‘liq bo‘ladi.Talab va taklif o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik bo‘ladi: talab faqatgina taklifni yuzaga keltirmaydi, bundan tashqari taklif aniq bir tarzda talabga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan: turistlik xizmatga bog‘liq bo‘lgan talab hajmi unga bo‘lgan narx ko‘tarilganda ortib boradi, narx tushsa takliflar soni ham kamayadi.

Turistlik xizmat bozorida turistning xizmatga bo‘lgan talabi uchun pul vositasining almashinuvi sodir bo‘ladi. Muvofiqlashtirilgan holatdagi almashinuvda bir tomondan turistlik mahsulot ikkinchi tomondan esa turistlik industriyaning kirib kelishi uchun sharoit yaratiladi.Turistlik xizmat bozori o‘zining qabul qila olish chegarasi (sig‘imdorligi) bilan tavsiflanadi, ya’ni aniq bir belgilangan davrda (mavsum bir oyda) belgilangan turistlik mahsulotni amaldagi narxlar va takliflarga muvofiq sota olishidir. Bozorning sig‘imdorligi aholining talab doirasida to‘lov qobiliyatiga egaligi, narx darajasi va turistlik takliflarning tavsifiga bog‘liq bo‘ladi. Turistlik mahsulotga bo‘lgan talab va narx darajasiga qarab qisqarishi yoki bo‘lmasa, aksincha oshib borishi mumkin. Bozorning sig‘imi va uning o‘zgarish tendensiyasini biladigan korxona ushbu bozordan ravnaqi darajasi uchun foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi.Turistlik xizmat bozorida: bir-biriga qarama-qarshi harakatlanadigan hamda turistlik aylanma harakatni yaratuvchi pul oqimi yo‘nalishi va turistlik mahsulotning muntazam harakatlanishini yaratib beruvchi omil vujudga keladi

3. Hatto biznes va iqtisodiy fanlardan uzoq bo'lgan odamlar ham bu masala haqida umumiy tasavvurga ega. Ushbu maqolada biz bozorda raqobatning qanday usullari borligi haqida gaplashamiz, uning har xil turlari va shakllarini muhokama qilamiz. Bunday ma'lumotlar keng auditoriya uchun ham, yangi boshlagan tadbirkorlar yoki iqtisodiyot talabalari uchun ham foydali bo'lishi mumkin.Axir biz har kuni kichik korxonalar bo'ladimi yoki yirik taniqli kompaniyalar bo'ladimi, xorijiy yoki mahalliy tashkilotlar bo'ladimi, firmalar o'rtasida raqobat namoyon bo'lishiga duch kelamiz. Ularning barchasi bir-biri bilan raqobatlashadi va bu butunlay boshqacha yo'llar bilan namoyon bo'ladi. Ushbu mavzu bo'yicha ko'plab noqulay ilmiy maqolalar, turli xil tadqiqotlar, maqolalar va adabiyotlar mavjud. Bundan tashqari, "raqobat" tushunchasining ko'plab ta'riflari mavjud, ular turli xil iqtisodchilar va olimlar tomonidan berilgan, ammo ayni paytda ularning barchasi o'xshash ma'noga ega. Raqobat usullari ko'pincha ma'lum bir mavzu doirasida ko'tarilgan eng muhim masaladir.Demak, raqobatning aksariyat ta'riflari shundan kelib chiqadiki, korxonalar o'z bozorida etakchi o'rinni egallashga intilishadi va shu bilan ko'proq iste'molchilarga murojaat qilishadi, bu esa o'z navbatida qo'shimcha foyda keltiradi. Shunga asoslanib, mijoz uchun kurash raqobat degan xulosaga kelishimiz mumkin. Raqobatbardosh usullar bozordagi mavqeingizni yaxshilashning ko'plab usullarini o'z ichiga oladi. Masalan, bu narxlar bo'yicha raqobatlashadigan usullar yoki turli xil texnikalar va hiyla-nayranglarga asoslangan aralash shakllar bo'lishi mumkin. Variantlar va kombinatsiyalar juda ko'p bo'lishi mumkin va ularning samaradorligi bozor sharoitiga moslashish qobiliyati bilan belgilanadi. Bozorlarga va ularning ko'lamiga qarab, raqobatni rivojlantirishning ko'plab shakllari mavjud. Raqobat turlariga to'xtaladigan bo'lsak, odatda, ular demakdir va zamonaviy iqtisodiyot sharoitida uning namoyon bo'lishining ko'plab misollari mavjud. Buning uchun turli bozorlar va sohalarga tezkor qarash etarli.Raqobat usullariga kelsak, ular narxli va narxsiz bo'linadi. Ularning ikkalasi ham biznesda qo'llaniladi va takomillashtiriladi, shu bilan birga yangi shakllarni oladi, o'zgaradi va yangi haqiqatlarga moslashadi. Bundan tashqari, bozordagi raqobat usullari ta'kidlanadi.

4. Xalqaro turizm bozorini rivojlantirishning yo‘nalishlari xalqaro turizm jahon iqtisodiyotining eng muhim, barqaror va dinamik holda rivojlanib borayotgan sohasiga aylanib bormoqda. BTT ma’lumotlariga ko‘ra, 2016 yilda butun dunyo bo‘yicha turizmning umumiy o‘sish darajasi 7 % ni tashkil qilgan. Xalqaro turistlarning kelishi esa 1186 mln. (2015 y.) kishiga yetib, keluvchi turistlardan olinadigan umumiy daromadlar miqdori 1.5 trl. dollardan ortdi. Xalqaro turistik xizmatlar ko‘rsatish va servis sohasi tarkibi ham tubdan o‘zgardi. Jahon turizm bozori borgan sari xilma-xillashib, aholining ijtimoiy sohasida turistik mahsulotlarga bo‘lgan talabi va ehtiyoji ortib bormoqda. Turizmning ommaviy uyushgan holdagi shakli kengayib, turistlarga xizmat ko‘rsatish sifati (transport, joylashtirish, ovqatlantirish, dam olish, hordiq chiqarish va boshqalar) borgan sari rivojlana bordi. Xilma-xil turistik mahsulotlarni taklif etuvchi maxsus turistik tashkilotlar (firmalar) soni ko‘paya bordi. Jahon tovarlar va xizmatlar eksportida hozirgi paytda turizm ulushiga butun jahon eksportining 8%ga yaqini, jahon xizmatlar savdosining 30%, jahon yalpi mahsulotining 11%, jahon kapital quyilmalarining 9%, jahon iste’mol harajatlarining 11%, butun dunyo soliq tushumlarining 5% to‘g‘ri keldi. Bundan tashqari, turizm aholining bandligiga anchagina ta’sir o‘tkazmoqda. Mutaxassislar bahosicha, hozirgi zamon turizmi va uning bilan bog‘liq sohalarida jahondagi har sakkizinchi xodim band. Turizm industriyasi jahon iqtisodiyotining uch yetakchi eksport sohalari qatoriga kiradi. U faqatgina neft qazib olish va qayta ishlash hamda avtomobilsozlik sanoatlaridangina keyin turadi.

5. Xizmat ko'rsatish sohasi menejment, fan, san'at, kadrlar tayyorlash bilan bir qatorda noishlab chiqarish sohasiga kiradi va iqtisodiyotning uchinchi darajali sektorining asosini tashkil etadi. Bunga bevosita aholiga xizmat ko'rsatadigan tarmoqlar guruhi kiradi:

• 
  uy-joy kommunal xo'jaligi bo'limi;
  
• 
  tuzilmalar ijtimoiy himoya aholi (qariyalar uylari, maktab-internatlar va boshqalar);
  
• 
  va (do'konlar, kiosklar va boshqalar);
  
• 
  maishiy xizmatlar (tikuvchilik, poyabzal ustaxonalari va boshqalar);
  
• 
  xizmat ko'rsatish (banklar, moliya kompaniyalari, investitsiya fondlari va boshqalar);
  
• 
  dam olish xizmatlari (sanatoriylar, dam olish uylari, pansionatlar, oromgohlar va boshqalar);
  
• 
  aloqa xizmatlari (pochta, telefon, telegraf va boshqalar);
  
• 
  madaniy xizmatlar (teatrlar, konsert zallari, muzeylar, kutubxonalar va boshqalar);
  
• 
  ta'lim va tarbiya davlat xizmati (bolalar bog'chalari, bolalar bog'chalari, maktablar va boshqalar);
  
• 
  tibbiy yordam va boshqalar.
  

Yuqoridagi barcha sohalar birgalikda jamiyatning ijtimoiy infratuzilmasini tashkil etadi. Bu iqtisodiyotda xizmat ko'rsatish sohasining o'rni.

6. Бозор иқтисодиёти шароитида ижтимоий хизматлар – инсонларнинг таълим, соғлиқни сақлаш, маданият ва бошқа соҳалардаги ортиб бораётган эҳтиёжларини қондиришга қаратилади. Ўз навбатида, инсонларнинг турмуш тарзини яхшиланиши кўрсатилаётган ижтимоий хизматларни яхшиланишини талаб қилади. Ижтимоий хизматларни инсонлар томонидан баҳоланиши асосан уларнинг сифат хусусиятига эътибор қаратишдан бошланади. Жамият тараққиётининг ҳозирги босқичида ижтимоий хизматларни ташкил этиш давлатнинг харажатларини доимий ортишига сабаб бўлади. Бу эса, ўз навбатида, ҳозирги кенг кўламли ислоҳотларни амалга оширишда давлат маблағларидан самарали фойдаланишни тақозо этади. Кўрсатилаётган ижтимоий хизматларни ислоҳ қилиш орқалигина, давлат томонидан айни шу масалаларга йўналтирилаётган молиявий маблағларни самарали ишлатишга эришиш мумкин. Ижтимоий хизматлар кўрсатиш тизимини ислоҳ қилишда инновацион ёндашув асосида хорижий тажрибалардан мақбул фойдаланишни тақозо этади. Бу вазифаларни бажариш ижтимоий хизматларни тақдим этишни янги шакл ва усулларини ўрганишни ва амалиётга жорий этишда, уларни иқтисодий секторга киритиш учун назарий ва амалий ишланмаларни яратишни тақозо этади.

7. Хизматларнинг юқоридаги моддий товарлардан фарқлантирувчи хусусиятлари хизматлар бозори хусусиятларини асослайди. Хизматлар бозори бозор иқтисодиётининг умумий қонунларига бўйсунади ва товарлар бозори билан биргаликда унинг ўхшаш ва фарқли томонлари кўриб чиқилади. Минтақа иқтисодиётини ривожлантиришда хизматлар бозорининг хусусиятлари ҳақида чуқур билим ва кўникмаларга эга бўлиш лозим. Чунки айнан хизматларга бўлган талаб ва таклиф, олди-сотди жараёнлари хизматлар бозорида шаклланади ва рўй беради. Мамлакатимиз иқтисодчи олимлари М.Қ.Пардаев ва Ҳ.Н.Мусаевлар хизматлар бозорининг хусусиятларини қуйидагича таърифлайдилар: - юқори динамизм; - ҳудудий бўғинлаштириш ва локал тавсиф; - қайта ишлаб чиқиш цикли туфайли капитал айланишининг юқори тезлиги; - кичик ва ўрта корхоналарнинг кўпчилиги, шунингдек хизматларни юклаш, тушириш ва тахлашнинг имконияти бўлмаганлиги туфайли уларнинг бозор конюктурасига юқори сезгирлиги; - ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги шахсий алоқа билан боғлиқ бўлган хизмат кўрсатиш жараёнинг хусусиятлари; - кўпчилик тармоқлардаги маҳсулотнинг юқори дифференциаллашуви; - хизматларни кўрсатишда кўпчилик ҳолатларда натижани олдиндан билиб бўлмаслик; - ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги ахборот бўйича мутаносибликнинг мавжуд эмаслиги [5]. Мамлакатимизда хизматлар соҳаси учун қулай имкониятлар яратиш борасидаги изчил ислоҳотлар бугунги кунда ўз самарасини бермоқда. Хусусан, Президентимиз И.А. Каримов таъкидлаганидек, “Иқтисодиётимизни таркибий ўзгартириш ва диверсификация қилишни чуқурлаштириш, бандликни таъминлаш, аҳолининг даромади ва ҳаёт сифатини оширишнинг муҳим омил ва йўналишларидан бири тариқасида хизмат кўрсатиш ва сервис соҳасини ривожлантириш борасидаги тизимли ишлар изчил давом эттирилмоқда”

8. Хизматлар соҳаси аҳолининг барча қатламларини қамраб олади ва жамиятда содир бўлаётган деярли барча ижтимоий-иқтисодий жараёнларга таъсир кўрсатади бу эса мазкур масаланинг қанчалик муҳим ва аҳамиятли эканлигини кўрсатиб беради. Фзбекистонда мустақиллик йилларида, иқтисодиётни диверсификациялаш ва таркибий ўзгартиришларни чуқурлаштириш, мамлакат аҳолисининг бандлигини, даромадларини ва турмуш сифатини оширишнинг муҳим йўналишлари ва омилларидан бири сифатида хизматлар соҳаси ва сервисни жадал ривожлантириш бўйича тизимли ишлар амалга оширилди. Бундан ташқари, иқтисодиётнинг барқарор ўсишини таъминлашда мазкур соҳа муҳим ўринни эгалламоқда. Бу борада “Фзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” ги [1] қарорда белгиланган “янги саноат ишлаб чиқариш ва сервис марказларини ташкил этиш ҳисобига шаҳар типидаги кичик шаҳарлар ва шаҳарчаларни актив ривожлантириш, йирик хўжалик бирлашмаларнинг маблағларини, банкларнинг кредитларини ва хусусий хорижий инвестицияларни жалб қилиш” вазифасини қўйилиши, ушбу соҳа тараққиётини янада ривожланишини таъминлашга ва бу соҳада олиб борилаётган ислоҳотларни янада кучайтирилишига олиб келади. Хизмат кўрсатиш соҳаси субъектларининг шаклланиши ва тараққий этишида ҳамда уларнинг юқори самарадорлик билан ишлашини таъминлашда айрим муаммоларга ҳам дуч келинмоқда. Ушбу муаммоларни бартараф қилиш, унинг нафақат амалий, балки бир қатор назарий масалаларини ҳам ҳал этиш лозимлиги мазкур соҳа самарадорлигини ошириш эвазига мамлакатимиз ижтимоий-иқтисодий тараққиёти барқарор ривожланишига қаратилган тадқиқот ишлари олиб борилишини тақозо қилмоқда. Ҳозирги кунда иқтисодиётни барқарор ривожлантиришда хизмат кўрсатиш соҳаси муҳим аҳамият касб этади. Маркетинг назарияси асосчиларидан бири Ф.Котлер шундай деган: “Хизмат - бу бир томон иккинчи томонга таклиф этиши мумкин бўлган ҳар қандай фаолиятдир; бунинг натижасида ҳеч бир нарсага эга бўлинмайди. Хизмат кўрсатиш моддий маҳсулот билан боғлиқ бўлиши мумкин”*9+. Баъзида товар ва хизматлар фарқланиши қийин бўлади. Умуман, хизматларнинг тўрт хил тавсифи бор: пайқай олмаслик; сақлашга қобилиятсизлиги; хизмат кўрсатувчидан ажратиб бўлмаслиги ва сифати жиҳатидан ўзгарувчанлиги. Бундан ташқари, хизмат кўрсатиш соҳаси иқтисодиётнинг таркибий қисми сифатида қуйидаги ўзига хос хусусиятларга эга: -хизматлар моддий неъмат тариқасида кўзга кўринмайди ва хизмат кўрсатувчи субъектларнинг аксарияти жисмоний шахс сифатида намоён бўлади; -хизмат кўрсатувчилар ягона шахс сифатида ҳар бири ўзига хос ва хизматларни ишлаб чиқарувчилардан ажратиб олиш ёки ажратиб сотиш имконияти йўқ; -хизмат сифати ўзгариб туради, яъни бир кишининг хизмати бир даврда турли сифатга эга бўлиши мумкин ва хизматлар олди-сотди жараёнида предмет сифатида намоён бўлмайди;

9. Xизматлар соҳасини ривожлантириш ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантиришнинг энг муҳим шартларидан бири ҳисобланади. Бугунги кунда мамлакатда олиб борилаётган бозор ислоҳотлари жамиятни ривожлантиришнинг энг муҳим ижтимоий-иқтисодий вазифаларини ҳал қилишда xизмат кўрсатиш соҳасининг ролини оширишга катта таъсир кўрсатади. Xизматларнинг хилма-хиллиги аҳолининг катта қисмини ҳаёт сифатини ва фаровонлигини яхшилаш имконини беради. 2019 йил январь-мартида иқтисодий фаолият турлари бўйича хизматлар соҳасининг ўтган йилнинг мос даврига нисбатан ўсиш суръати 12,0 фоизга кўпайди ва 1724,7 млрд.сўмни ташкил қилди. Хизмат кўрсатишда энг катта улуш савдо (32,9 фоизи), транспорт (логистик хизматлар билан бирга) (24,8 фоизи), молиявий (12,6 фоизи), таълим (5,3 фоизи), алоқа ва ахборотлаштириш (4,9 фоизи) ва яшаш ва овқатланиш (4,3 фоизи) хизматларга тўғри келди. Таълим хизматлари (68,4 фоизга кўп), молия хизматлари, банк, суғурта ва молиявий лизинг хизматларини ўз ичига олган ҳолда (ўтган йилга нисбатан 59,9 фоизга кўп), соғлиқни сақлаш хизматлари (10,2 фоизга кўп), меъморчилик, мухандислик изланишлари, техник синовлар ва таҳлил соҳасидаги хизматлар (8,7 фоизга кўп), яшаш ва овқатланиш хизматларида (7,3 фоизга кўп) ўсиш юқори бўлди. -хизматни захирага олиб қўйиб, сақлаш имконияти йўқ балки, хизматни фақат кўрсатилаётган хизмат жараёнида истеъмол қилиш мумкин; -хизматнинг ўзини эгасидан айри ҳолда бир жойдан иккинчи жойга кўчириш имконияти йўқ балки, хизмат ишлаб чиқарилиши ва истеъмол қилиниши бир пайтнинг ўзида содир бўлади; -хизмат кўрсатувчи ва истеъмол қилувчи субъектлар хизмат жараёнида бевосита бирга бўлиши мумкин ва ҳоказо. Ушбу жиҳатлар жаҳон миқёсида умумэътироф этилган хусусиятлардан ташқари мамлакатимизнинг тараққиёт йўлига мос хусусиятларни ҳам ўз ичига олган. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш лозимки, хизматларни пайқай олмаслигимиз - уларни намойиш қилиш, ташиш, сақлаш, ўраш (қадоқлаш) ёки сотиб олингандан кейин ўрганишнинг иложи йўқлигини билдиради. Фзининг моҳиятига кўра хизматлар бозори, бозор иқтисодиёти қонунлари асосида ривожланиб боради ва товарлар бозорининг бир қисмини ташкил этади. Шу билан биргаликда у бир қатор ўзига хос хусусиятларига эга бўлиб, тадбиркорлик ва маркетинг фаолиятида хизматларга бўлган талабни қондиришга қаратилган алоҳида ёндашувни талаб қилади. Хизмат бир вақтнинг ўзида ҳам иқтисодий, ҳам ижтимоий соҳадир. Чунки, барча жабҳаларда жумладан, иқтисодий, ижтимоий ва ҳаттоки, сиёсий соҳаларда ҳам хизмат кўрсатиш тармоғи фаолиятидан фойдаланилади. Хизматларнинг иқтисодий соҳалиги шунда намоён бўладики, ушбу соҳада мамлакат ялпи ички маҳсулотининг бир қисми яратилади. Унинг ижтимоий соҳалиги шундаки, унинг аксарият қисми инсонлар ҳаётини яхшилашга, яшашини қулайлаштиришга қаратилгандир.