1. To’qimachilik korhonalarining rivojlanishi. Pahta yigirishdagi yangi tehnika va tehnologiya

Paxtadan to'qimachilik maxsulotlarini ishlab chiqarish tizimini xalq xo'jaligidagi ahamiyati.

Reja:

1. To’qimachilik korhonalarining rivojlanishi.
2. Pahta yigirishdagi yangi tehnika va tehnologiya.
3. To’qimachilik mashinalarining holati.
4. Mahsulot sifatini oshirish uchun kuyilgan talablar.
5. Zamonaviy tehnologiya bilan eski tehnologiya orasidagi fark.

Jamiyatni boskichma - boskich va muntazam rivojlantirish jarayonida, tarakkiyot samarasini oshirishda ilmiy-tehnika tarakkiyotining roli juda katta. Bundan asosiy kuzda tutilgan maksad, korhonalarning mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chikariladigan mahsulot sifatini yahshilash, kul mehnatini kamaytirish va ishlash sharoitlarini tubdan yahshilash.

Mamlakatimiz iktisodiy kudratini oshirish uchun ishlab chikarishning hamma tarmoklarini kengaytirish, turli tarmoklarning bir
me`yorda rivojlanishini ta`minlash, ishlab chikarishni boshkarishning yangi shakllarini kullash va shu yul bilan korhonalarning samaradorligini oshirish kerak.
Prezidentimiz chikarayotgan karorlarida bir kancha korhonalarning uz-uzini mablag bilan ta`minlash, ijara usulini kullash, korhonalarni yakka tartibda boshkarish, ijara usulini kullash va shunga uhshash bir nechta iktisodiy - tashkiliy tadbirlar hisobiga xalq xo’jaligining hamma tarmoklarini iktisodiy kuvvatini oshirish kuzda tutilgan. Bu yangi iktisodiy - tashkiliy uzgarishlarining hammasi jamiyatning, shu jumladan har bir insonning ehtiyojlarini kondirishga karatilgan tadbirlar bulib, ular asosan yangi, tezkor, ihcham, kulay uskunalarni kullash, hom ashyodan samarali foydalanish, mehnatni ilgor ishchilar tajribasi asosida ilmiy tashkil kilish hisobiga bajariladi.
Engil sanoat, shu jumladan, to’qimachilik sanoati xalqning moddiy va madaniy talablarini kondirishda katta rol uynaydi. Shuning uchun, to’qimachilik mahsulotlarining yangi turlarini yaratish, yukori sifatli gazlamalar, trikotaj buyumlari va bejirim kiyim-kechaklar ishlab chikarishni borgan sari kupaytirib borish lozim. Buning uchun esa, ishlab chikarish korhonalarining samaradorligini oshirsh, ularni kayta jihozlash, yukori unumli yangi tehnologiyani kullash, kul mehnati urniga mehanizaciyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan, kompьyuterlashtirilgan uskunalarni keng kullash, yangi fabrikalar kurish shart.
Shunday kilib, ishlab chikariladigan mahsulot mikdorini kupaytirish, sifatini yahshilashning asosiy yunalishlaridan biri ishlab
turgan fabrikalarning tehnikasini, uskunalarini yangilash va yangi fabrikalarni kurish hisoblanadi.
Yangi fabrikalarni loyihalash va eskilarni kayta jihozlashda ishlab chikariladigan mahsulotlar assortimentini kengaytirish, sifatini yahshilash, kul mehnatini kamaytirish, fabrika cehlarida ishlash sharoitini yahshilash, ishchilarning hordik chikarish honalarini tashkil kilish masalalari kuzda tutilishi kerak.
Bundan tashkari, har kanday yangi loyihalanadigan va kayta jihozlanadigan korhonalardan olinadigan samaraning yukori bulishini kuzlash kerak. Eng avvalo ish usullari samarali, ishlab chikariladigan iplarning tannarhi arzon, kam mehnat talab kilishini kuzda tutish kerak. Bu kursatkichlarga erishish uchun esa kabul kilinadigan mashinalar yukori unumli , ihcham bulishi, kam mehnat talab kilishi, tehnologik jarayonlar, ip yigirish rejalari mohirona tuzilishi, yigirishda kam chikindi chikarish yullarini topish, galtaklar sigimini oshirish, mashinalarning uzluksiz ishlashini ta`minlash, yigirishdagi uzilishni kamaytirish va ipning chikishini kupaytirish lozim. Ana shular asosiy omillar hisoblanadi.
To’qimachilik sanoati murakkab va hilma-hil tarmoklardan iborat, uning eng yirik tarmoklaridan biri ip gazlama ishlab chikarishdir. U to’qimachilik sanoatlarida ishlab chikariladigan yalpi mahsulotning kariyib 78 % ini ishlab chikaradi.
Uzbekistonda ip yigirish tehnikasi borgan sari takomillashib bormokda. Pahta tolasi to’qimachilik sanoatining asosiy hom ashyosi. Boshka tabiiy tolalarga nisbatan pahta tolasining yigiriluvchanlik xossasi yukori. Undan ip yigiruv fabrikalarida har hil yugonlikdagi iplar yigirilib olinadi, bu iplardan esa pishik, nafis va chiroyli, rang-barang gazlamalar tukiladi.
Pahta tolasi bilan katorda kimyoviy tolalar ishlab chikarish ham usmokda. Bu esa mamlakatimiz to’qimachilik sanoati hom ashyo bazasini yanada kengaytirib va ishlab chikarilayotgan mahsulotlar assortimentini kengaytirishga imkon beradi. Hozirgi zamon va bozor iktisodiyoti talablarini inobatga olib pahta yigirish mashinalarini takomillashgan, kompьyuterlashgan, avtomatlashtirilgan yangidan-yangi turlari ishlab chikarilib viloyatimiz shaharlarida kullanilmokda. Hozirgi vaktda chet el inventetciyasini olib kirishga keng imkon berilishi natijasida chet el ishlab kelayotgan korhonalarning soni kundan kunga oshib bormokda.
Ma`lumki, yigiruv mashinalari va ularda bajariladigan jarayonlar boshka sohalarda ishlatiladigan mashinalarga nisbatan ancha murakkab va hilma-hil. Bu mashinalarga a`lo sifatli mahsulotlar ishlab chikarish, ularning ish unumini oshirish uchun ularda bajariladigan jarayonlarning fizikaviy mohiyatini chukur, logik jarayonlarni anik urganish, tahlil kilish, ularni modellash lozim. Buning uchun matematika va kibernetika fanlari yutuklaridan keng foydalanish zarur. Ayniksa pahta tolasi va kimyoviy tolalarni yigirish nazariyasini yahshi bilish kerak. Bu borada yukori malakali mutahassis kadrlar tayyorlash hozirgi kunning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bu esa oliy va urta mahsus ukuv yurtlari talabalarini uzbek tilida yozilgan darslik va kullanmalar bilan tula ta`minlashni takozo kiladi.
Ip yigiruvchi muhandis ukuv yurtida tadbik kilib, ip yigirishkorhonalarning ishini tashkil kilish kerak. Buning uchun yigiruvchi muhandis uz mutahassisligini yahshi egallagan bulishi, mashina va uskunalarni, ularning ish unumini oshirish yullarini yahshi bilishi zarur. Bandan tashkari, mahsulot sifatini yahshilash, mehnat unumdorligini oshirishning yangi yullarini topishi va shu bilan korhona
larning samarali ishlashini ta`minlashi lozim.
Ip yigirishda kullaniladigan yangi tehnika va tehnologiyani yaratish kuyidagi yunalishlar buyicha bormokda:
1. titish va savash mashinalaridan tuzilgan yangi agregatlar
kullanilmokda, ularning tolani tozalash hususiyatlari ancha yukori bulib, 70-80 % gacha iflosliklar ajralib chikmokda;
2. yangi tarash mashinalarining ish unumdorligi oldingi mashinalarga karaganda 1,5 - 2 baravar yukori;
3. titish-savash mashina agregatlariga tarash mashinasi ulanib yangi potok hosil kilinadi; bunday potoklarda tehnologik jarayon yana bir boskichga kamayadi;
4. pilik mashinalarida urchukning aylanish tezligi 20-25% kupayadi. Yangi loyihada xalqali yigirish, pnevmomehanik va rotorli yigirish usullari kabul kilingan.
5. yigirish mashinalarida urchukning aylanish tezligi 15000-20000 min -1 ga, pnevmomehanik yigirish kamerasining aylanish tezligi 40000-50000 min -1 ga etadi.
Yangi xalqali yigirish mashinalari P-76 va P-75 markalarida urchukning aylanish tezligi nu - 14000-16000 min -1 gacha kupaytirilgan.
"RIETER" firmasida ishlab chikarilgan xalqali yigirish mashinalarida G-5/2 va G-30 urchukni aylanish tezligi pilik mashinasinikiga uhshash pasayib, tezlik nu - 17000-20000 min-1gacha bulib tezlikni uzgarishi kopьyuter orkali boshkariladi.
Bundan tashkari bu mashinalarda ish unumdorligi 4-5 martagacha yukori bulib, urchukka kolgan iplarni mahsus moslama yordamida uzib tushiriladi, tayyor mahsulot avtomat yordamida olinadi va bush naychalar kuyiladi. Momik surgichlari mavjud bulib, mashina va poldan pahta tolalarni terib tozalaydi.
Titish-savash cehida urnatilgan avtomatik ta`minlagich birdaniga 70 ta kipga hizmat kursatadi. Bu mashina kompьyuterlashgan bulib, kerakli ma`lumotlar va sodir bulgan kamchilik va nuksonlar kompьyuter tablosida kursatiladi. Bundan tashkari ogohlantiruvchi lampalari va ogohlantiruvchi signallari mavjud. Agregat tarkibida metall tutgich mavdjd bulib, juda sezgir magnit yordamida , juda kichkinagina metall parchasi pahta aralashmasi tarkibida tushib kolsa ham, metall aralashgan aralashma mahsus urnatilgan kopga kelib tushadi, bu esa keyingi jarayondagi tehnologik mashinalarni ishdan chikarmaslikka, yongin havfining oldini olishga olib keladi. Savash mashinalari tarkibiga tarash mashinasi ham urnatilgan bulib, aralashma tozalanib kuvurlar orkali tarash mashinasining ta`minlovchi bunkeriga kelib tushadi. Bu esa ishchi kuchini tejash, kul mehnatini engillashi, atrof muhitni changsizlanishiga, yongin havfsizligiga juda katta e`tibor berilgan.
Avtomatik ta`minlagichning ish unumdorligi 650-1000 kg/s gacha. Tarash mashinalarining ish unumdorligi 30-80 kg/s gacha,etkazilgan bu kursatgich boshka tarash mashinalariga nisbatan 4-5 martaga kup demakdir. Mashina kompьyuterlashtirilgan, ogohlantiruvchi lampalari va asosiy ishchi organlarini moylab turuvchi mahsus kismlari mavjud. Bundan tashkari, mashinaning hamma joyi tusinlar bilan bekitilgan bulib, chikindilar pnevmomehanik usulda chang ertulasidagi mahsus urnatilgan haltaga borib tushadi, bu vazifani filtr bajaradi. Tarash mashinalari avtos`emlashtirilgan . Piltalash mashinasida pilta chikish tezligi V= 360-900 m/min.
Bu mashinada pilta chizikli zichligini rostlovchi moslama mavjud. Avtos`yom va uz-uzidan tuhtatgichlari, ogohlantiruvchi lampalari mavjud.
Piliklash mashinasidagi urchukning aylanish tezligi nu = 1200min-1 dan 1500 min-1 gacha , bu mashinaga momik surgichlari mavjud bulib, pol va mashinadagi kalta tolalardan tozalaydi. Mashinada 3h3 chuzish asbobi bulib pishitish kismidagi tez aylanib turgan (rogulьka) ishchining havfsizligini ta`minlash uchun oyna tusinlar bilan tusib kuyilgandir. Bu mashinada tayyor mahsulotni terib olish mehanizaciyalashtirilgan. Mashina avtomatik ravishda s`yom kilinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar :
1. Sh.R. Marasulov « Pahta va himiyaviy tolalarni yigirish», Toshkent, 1986 yil,
I-kism.
2.N.N. Milovidov , K.I.Badalov « Pryadenie hlopka», M,1972 yil,I-kism
3.B.A. Azimov « Pahta yigirish fabrikalarini loyihalash»,T,1995 yil.
4.N.I. Truevcev «Mehanicheskaya tehnologiya voloknitih materialov», M, 1969 yil.