1. Turar joy dahilsizligi va zaruriy mudofaa Turar joy egasi huquq va majburiyatlari

2.Turar joy egasi huquq va majburiyatlari.

O`z navbatida turar joy egasinign ham o`z huquq vaburchlari mavjud bo`lib ularni buzgan hollarda tegishli tartibda javobgarlikka tortiladilar.

Davlat hududlarida erkin xarakatlanish va turarjoyni erkin tanlash xuquqi (13-modda); siyosiy boshpana surash xuquqi (14-modda); fukarolikni olish xuquqi

110-modda. It va mushuk boqish qoidalarini buzish

Shaharlar va boshqa aholi punktlarida it va mushuk boqishning qoidalarini buzish, xuddi shuningdek mansabdor shaxslar tomonidan egasiz hayvonlarni tuttirish choralarini ko‘rmaganlik

—fuqarolarga eng kam ish haqining o‘ndan bir qismidan ikkidan bir qismigacha, mansabdor shaxslarga esa

— ikkidan bir qismidan bir baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.

Xuddi shunday huquqbuzarlik fuqarolarning sog‘lig‘i yoki mol-mulkiga zarar etishiga olib kelsa, —

fuqarolarga eng kam ish haqining ikkidan bir qismidan bir baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — bir baravaridan ikki baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.

Tungi vaqtda — soat 23.00 dan 06.00 gacha — fuqarolarning osoyishtaligi va normal dam olishini buzish, ya’ni baland ovoz bilan qo‘shiq aytish, musiqa chalish, tovush signallari berish, xonadonlarda, turar joylarning yo‘laklari va eshiklarida, ko‘chalarda ovozi baland qilib qo‘yilgan televizorlar, radiopriyomniklar, magnitofonlar va ovoz chiqaruvchi boshqa apparaturalardan foydalanish, turar joy binolarida va ulardan tashqarida juda zarur bo‘lmagani holda shovqin chiqaruvchi ishlar qilish, shuningdek maishiy shovqinga qarshi kurash talablarini buzuvchi boshqa harakatlarni sodir etish

— fuqarolarga eng kam ish haqining uchdan bir qismi, mansabdor shaxslarga esa

— uchdan bir qismidan ikkidan bir qismigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.

Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasi qo‘llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo‘lsa,

—fuqarolarga eng kam ish haqining ikkidan bir qismi miqdorida, mansabdor shaxslarga esa

— ikkidan bir qismidan bir baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.

Pasport tizimi qoidalariga rioya etish uchun mas’ul bo‘lgan shaxslarning fuqarolarning pasportsiz yoki haqiqiy bo‘lmagan pasport bilan yoxud vaqtincha yoki doimiy propiskasiz, turgan joyi bo‘yicha hisobda turmasdan yashashiga yo‘l qo‘yishi, xuddi shuningdek fuqarolarning o‘z turar joylarida pasportsiz, vaqtincha yoki doimiy propiskasiz yoxud turgan joyi bo‘yicha hisobda turmagan shaxslar yashab turishiga yo‘l qo‘yishi

Chegara zonasiga, shuningdek fuqarolarning kirishi va bo‘lishiga vaqtincha cheklov belgilangan joylarga kirish hamda ularda yashash qoidalarini buzish —

eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.

Chegara zonasiga, shuningdek fuqarolarning kirishi va bo‘lishiga vaqtincha cheklov belgilangan joylarga kirishga hamda ularda yashashga oid qoidalarni buzgan fuqarolarning bunday joylarda yashashiga yo‘l qo‘yish

— fuqarolarga eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — besh baravaridan o‘n baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.

Jinoiy javobgarlik yoshiga to‘lmagan yoki aqli noraso shaxslar tomonidan sodir etilgan tajovuzlar ham ijtimoiy xavfli hisoblanadi. Zaruriy mudofaa mansabdor shaxslarning g‘ayriqonuniy harakatlariga qarshi ham amalga oshirilishi mumkin (masalan, qonunga xilof ravishda ushlab turish, qonunga xilof ravishda sog‘liqqa zarar yetkazish, qonunga xilof ravishda turar joyga bostirib kirish va hokazolar).

Тajovuzga nisbatan zaruriy mudofaaning huquqiy shartlaridan ikkinchisi – tajovuzning muqarrarligi, ya’ni haqiqatan mavjud bo‘lishidir. Muqarrarlik deganda, tajovuz boshlangan, lekin tugallanmagan ijtimoiy xavfli harakat tushuniladi. Masalan, qonun bilan qo‘riqlanadigan obyektga zarar yetkazgan yoki zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan harakatning mavjudligidadir.

Hozirgi kunda olimlar o‘rtasida tajovuzga nisbatan zaruriy mudofaaning to‘rtinchi sharti sifatida – tajovuzning xarakteri, ya’ni huquqqa xilofligi shartini isbotlashga qaratilgan fikrlar ham mavjud.

Mudofaaga nisbatan zaruriy mudofaaning huquqiy shartlari quyidagilardan iborat: zaruriy mudofaadagi «mudofaa» elementi «tajovuz»dan ijtimoiy foydali maqsadga yo‘naltirilganligi, mudofaalanish ehtiyoji bilan amalga oshirilganligi, shuningdek, faqat mudofaalanuvchining bunday huquqqa ega ekanligi bilan farqlanadi.

Zaruriy mudofaada himoyalanishga qaratilgan harakatlar ijtimoiy xavfli bo‘lsa-da, u qonunda belgilangan mudofaalanuvchining tashabbusi bilan amalga oshiriladigan faol xatti-harakatlardan iboratdir. Lekin shunday holatlar ham mavjudki, ular zaruriy mudofaa, deb hisoblanmasligi kerak. Masalan, tajovuz qilinayotgan vaqtda mudofaalanuvchining harakatlari tajovuzdan chekinish, qochish kabi «passiv» xarakterga ega bo‘lsa va bunda tajovuzchiga zarar yetkazilgan bo‘lsa ham (masalan, tajovuzchi mudofaalanuvchini ushlash maqsadida uning orqasidan quvgan vaqtida yiqilib jarohat olgan bo‘lsa, bunday harakatlar, nafaqat, zaruriy mudofaa, balki jinoyat, deb ham tan olinmaydi).

Mudofaaga nisbatan zaruriy mudofaaning birinchi sharti — mudofaa faqat Jinoyat kodeksi bilan qo‘riqlanadigan munosabatlarga tajovuz qilish muqarrar bo‘lganida amalga oshirilishi mumkin. Zaruriy mudofaa ijtimoiy foydali maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Zaruriy mudofaa shaxsning subyektiv huquqi bo‘lib, u, nafaqat, o‘z hayotini, balki davlat va jamiyat manfaatlarini ham himoya qilishi mumkin. Shaxsning qilmishi ijtimoiy foydali bo‘lmasa yoki jinoyat qonuni bilan qo‘riqlanadigan munosabatlarga tajovuz qilishga qaratilgan bo‘lsa, bunday qilmish jinoyat, deb baholanmog‘i lozim.

Ikkinchi sharti — mudofaa vaqtida zarar uni hayotdan mahrum qilish, sog‘lig‘iga zarar yetkazish, mulkini nobud qilish va hokazo faqat tajovuzchiga yetkazilishi mumkin.

Agar tajovuz natijasida mudofaalanuvchi tomonidan boshqa shaxslarga zarar yetkazilgan taqdirda, uning qilmishi:

— jinoyat kodeksida belgilangan talablarga javob bersa, oxirgi zarurat sifatida;

— sodir etilgan jinoyatda barcha zaruriy shartlar mavjud bo‘lgan hollarda xayoliy mudofaa qoidalari bo‘yicha zaruriy mudofaa yoki ehtiyotsizlik orqasidan sodir etilgan jinoyat sifatida;

— umumiy shartlar asosida qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyat sifatida;

— aybsiz holda zarar yetkazish sifatida, bunday hollarda qilmish Jinoyat kodeksiga binoan javobgarlikka tortish uchun asos bo‘lmaydi, deb kvalifikatsiya qilinishi mumkin.

Uchinchi sharti — mudofaa holatida zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqilmasligi lozim.

Himoyaga xos bo‘lgan zaruriy mudofaa huquqiyligining muhim sharti — himoyaning aniq sharoitda tajovuzning xususiyati va xavfliligiga mos bo‘lishidir. Jinoyat-huquqiy nazariyasida zaruriy mudofaaning bu belgisi «tajovuz va himoyaning mutanosibligi», deb nomlanadi. Mudofaaning tajovuzning xususiyati va xavfliligi darajasiga muvofiq kelishining asosiy talabi — mudofaaning jinoiy tajovuz ichki tomoniga mos kelishidir. Qilmishning ichki tomoni — uning ijtimoiy munosabatlarga jinoiy zarar yetkazishga yo‘nal-tirilganligi orqali izohlanadi.

Qonunda agar zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqilmagan bo‘lsa, himoya huquqiydir, deb belgilab qo‘yilgan. Тajovuzning xususiyati va xavflilik darajasiga butunlay muvofiq kelmaydigan mudofaa, zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish, deb topiladi (Jinoyat kodeksining 37-moddasi, 2-qismi).

Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqilishiga quyidagi ikki holatda yo‘l qo‘yilishi mumkin:

a) mudofaalanuvchi tomonidan himoyaning o‘z vaqtida amalga oshirilmasligi;

b) himoyaning tajovuz xususiyati va xavfliligiga umuman muvofiq kelmasligi.

Respublikamiz jinoyat qonuniga muvofiq, zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish oqibatida zarar yetkazilgan bo‘lsa-da, u jazoni yengillashtiruvchi holat, deb qaraladi (Jinoyat kodeksining 100 va 107-moddasi). Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish natijasida Jinoyat kodeksida belgilangan obyektlarga zarar yetkazilgan bo‘lsa, jinoiy javobgarlik, boshqa obyektlarga zarar yetkazilgan bo‘lsa, ma’muriy, fuqarolik huquqiy javobgarlikni keltirib chiqarishi mumkin.

Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish obyektiv va subyektiv belgilarga ega. Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishning obyektiv tomoni mudofaaning tajovuz xususiyatini va xavflilik darajasiga mos kelmasligini bildiradi. Subyektiv tomondan esa, zaruriy mudofaa doirasidan chetga chiqish aybning qasd shakli bilan, xususan, zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishga nisbatan qasd va jinoyat oqibatiga nisbatan ehtiyotsizlik bilan tavsiflanadi.

Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqilgan yoki chiqilmaganligini aniqlashda subyektiv tomonning maqsadi, ya’ni aynan tajovuzdan mudofaalanishning maqsadiga e’tibor berish lozim. Agar bunday maqsad bo‘lmasa, qilmish zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqish deb kvalifikatsiya qilinmasligi kerak. Ijtimoiy xavfli tajovuzni qaytarish vaqtida tajovuzchiga ehtiyotsizlik orqasida zarar yetkazilgan bo‘lsa, u mudofaalanuvchini jinoiy javobgarlikka tortish uchun asos bo‘lolmaydi.

Respublika Oliy sudi plenumi qarorida ta’kidlanishicha, «Sudlar zaruriy mudofaa alomatlari bor yoki yo‘qligi masalasini hal etishda himoyalanish va hujum vositalarini hisobga olishdan tashqari, tajovuzchi tomonidan himoyalanuvchiga tug‘dirilgan xavfning xarakteri, himoyalanuvchining kuchlar nisbatiga ta’sir ko‘rsatuvchi ishdagi barcha holatlar (hujum qiluvchi va himoyalanuvchilarning soni, ularning yoshi, jismoniy quvvati, quroli, joy, vaqt va boshqalar)ni hisobga olishi zarur.

Agar tajovuz bir guruh shaxslar tomonidan sodir etilgan bo‘lsa, mudofaalanuvchi hujum qiluvchilarning har biriga guruhdagi hamma tajovuzchilar harakatining xarakteri va xavflilik darajasiga qarab tegishli himoya choralarini ko‘rishga haqli.

Тajovuz tufayli vujudga kelgan kuchli ruhiy hayajonlanish holatida mudofaalanuvchi mavjud xavfning xarakterini hamma vaqt ham aniq anglay olmasligi va mudofaaning tajovuzga nisbatan nomuvofiq usulini tanlashi mumkin. Agar mudofaalanuvchi yetkazgan zarar oldi olingan zarardan ko‘p bo‘lsa va uning oldini olish uchun yetarli bo‘lgan bo‘lsa, uning harakatini zaruriy mudofaa chegarasidan chiqqan, deb bo‘lmaydi.

Zaruriy mudofaaga bo‘lgan huquqning subyekti bevosita o‘ziga yoki boshqa shaxslar, jamiyat va davlat manfaatlariga qarshi qaratilgan tajovuzga nisbatan mudofaalanuvchi shaxs hisoblanadi. Bunda subyektning muomala layoqati, uning ijtimoiy holati va mavqeyi, oddiy fuqaro yoki chet el fuqarosi ekanligi ahamiyatga ega emas.

Zaruriy mudofaa chegarasidan chetga chiqishning subyekti esa, qonunda jinoyat subyektiga qo‘yilgan talablarga javob berishi kerak, ya’ni aybdor 16 yoshga to‘lgan, aqli raso jismoniy shaxs bo‘lishi kerak.

Zaruriy mudofaa shaxsning subyektiv huquqi hisoblanib, tajovuz yo‘naltirilgan shaxs huquqni muhofaza qiluvchi organlarga xabar berish imkoniyati bor-yo‘qligidan qat’iy nazar, mudofaalanish huquqiga ega. Lekin ayrim vazifani egallab turgan shaxslarga nisbatan bunday huquq ularga qonun bilan qo‘riqlanadigan majburiyat sifatida yuklatilgan (masalan, militsiya, MXX xodimlari, harbiy xizmatchilar, inkassatorlar va hokazolar).

Chet el fuqarosi va fuqaroligi bo‘lmagan shaxsning O‘zbekiston Respublikasida bo‘lish qoidalarini buzishi, ya’ni O‘zbekistonda yashash huquqini beradigan hujjatlarsiz yoki haqiqiy bo‘lmagan hujjatlar bilan yashashi, vaqtincha yoki doimiy propiska, ko‘chish yoki turar joy tanlash yuzasidan belgilangan tartibga rioya etmasligi, bo‘lish muddati tugagach chiqib ketishdan bo‘yin tovlashi, shuningdek O‘zbekiston Respublikasining hududi orqali tranzit tarzda o‘tish tartibiga rioya qilmasligi

—eng kam ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.

mansabdor shaxsga eng kam ish haqining yigirma baravaridan yuz ellik baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.

Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarni xususiy ish bilan O‘zbekiston Respublikasiga taklif qilgan fuqaro tomonidan mazkur fuqarolarning vaqtincha propiskadan o‘tishlarini, shuningdek ular shu yerda bo‘lishining belgilangan muddati o‘tgach chiqib ketishlarini ta’minlashga mazkur fuqarolarning vaqtincha propiskadan o‘tishlarini, shuningdek ular shu yerda bo‘lishining belgilangan muddati o‘tgach chiqib ketishlarini ta’minlashga doir choralar ko‘rilmasligi, shuningdek uy-joy, transport vositalari berib qo‘yilishi yoxud boshqa xizmatlar ko‘rsatilishi, agar bu O‘zbekiston Respublikasida bo‘lish qoidalarining buzilishiga olib kelishi oldindan ayon bo‘lsa,

—eng kam ish haqining o‘n baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.