1. Turli fvlarda fuqarolarni himoya qilish vositalari, himoya inshootlari turlari

Himoya inshootlari

Himoya inshootlari fuqarolarni tabiiy ofatlar, avariya, halokat okibatlaridan hamda kirgin qurollari ta`sir faktorlaridan va ularning ikkilamchi ta`sir faktorlaridan saklaydigan boshpanalar hisoblanadi.
Himoya inshootlari quyidagilarga bulinadi:

1. 
   Yunalishiga kura: fuqarolarni saklashga, boshkaruv tizimlarini va tibbiy
   

shahobchalarni joylashtirishta muljallangan;

2. 
   Joylashgan urniga kura: alohida joylashgan (metropolitenlar va togkon
   

qurilishlari);
v) qurilish muddatiga kura: — odtsindan qurilgan va tez quriladigan;
g) Himoyalash darajasiga kura: — boshpana, RSB va oddiy boshpana (ochik
yoki yopik ertulalar).
Boshpana: Boshpana — odamlarni hamma ta`sir faktorlardan (yuqori harorat, radioaktiv, portlovchi va kuchli zaharli moddalar), inshootlar buzilganda ularni kismlaridan hamda kirgin qurollari va oddiy hujumkor qurollar ta`siridan saklaydi.
Boshpanalar odamlarni kabul kilish soniga kura 5sinfga bulinadi: kichik (150300 kishi), urtacha (300600 kishi), katta (600 dan kup) va boshkalar. Boshpanani kurshida quyidagi tapablar kuyiladi:

1. 
   3 sutkadan kam bulmagan muddatda saklash;
   
2. 
   Suv bosmaydigan joylarda kurish;
   
3. 
   Okar suvlardan, kanalizatsiya kommunikatsiyalaridan hamda qurilish kommunikatsiyalaridan uzokrok joylarda kurish; 4) Chikish va kirish eshiklarining bulishi.
   

Boshpana ma`lum jihozlar bilan jihozlanishi shart, jumladan: shamollatgich, sanitartexnik jihrzlar, havodagi zaharli moddalarni, radioaktiv birikmalarni va biologik vositalarni tozalovchi uskunalardan iborat bulishi kerak.
Boshpana asosiy va kushimcha xonalardan tashkil topadi: Asosiy xonalarga — odamlar, boshkaruv tizimlari, tibbiy xizmat tizimlari joylashtiriladi, kushimcha xonalarga jihozlar, asbobuskunalar, oziqovqatlar, suv va boshka kerakli vositalar joylashtiriladi. Bu boshpanalar juda mustahkam qurilganligi, germetikligi yuqoriligi va sanitar gigiyena sharoiti bo’lganligidan Xalqni bir necha kun davomida betalofat saklashi mumkin. Boshpanalar odamlar yotadigan va turib saklanadigan holda buladi. Turib saklanadigan boshpanalar sifatida ishlab chiqarish, ma`muriy va Xalq yashaydigan baland uylarning ertulalaridan foydalaniladi. Bunda butun kirgin qurollari faktorlaridan sakdovchi kismlar, elementlar urnatilib, boshpanaga kuyilgan talablar bajariladi.
Boshpana bir necha bo’limlardan tashkil topib, har biriga 5075 odam sigishi kerak. Ular yarusli kilib jihozlanadi va har birodamga 0,5 m² joy tugri kelishi kuzda tutiladi.
Boshpana juda yahshi germetik ravishda qurilishi, ya`ni deEOrlari, xona bo’limlari juda zich kilib ishlanishi zarur. Aks holda tashkaridan radioaktiv, kimyoviy va biologik zaharlovchilar havo bilan birga kirishi mumkin.
Boshpanada kamida ikkita karama-karshi tomondan kiradigan eshik va ehtiyot eshigi bulishi kerak. Eshiklar tambur tipida ikki kavatli kilib germetik ravishda yopiladigan bulishi lozim. Eshikni tashki tomoni juda mustahkam materialdan yasaladi, sababi, u yadro portlaganda chikadigan tulkin zarbidan saklaydi. Boshpanalar filtrlaydigan, havo almashtiradigan asbobUskunalar bilan jihozlanadi. Ularda elektr, aloka, suv hamda kanalizatsiya va isitish tarmoqdari ham bulishi kerak. Boshpanada dozimetr, kimyoviy razvedka jihozlari, himoyalovchi vositalar, ut uchirish qurollari, oziq ovqatlar, suv zahirasi va dori darmonlar bulishi shart.
Agar favqulodda vaziyatda alohida qurilgan boshpanalar bulmaganda tez jihozlanib, foydalanadigan boshpanalar quriladi. Bunday boshpanalarni metropolitenlar, osti yullari, inshootlarning ertulalarini kerakli asbobuskunalar bilan jihozlab tayyorlanadi.
Radiatsiyadan saklovchi boshpana (RSB). Radiatsiyadan sakpovchi boshpana (RSB) germetik bulmagan himoya inshootlari bulib, favqulodda vaziyatlarda fuqarolar usha erda saklanadilar.
RSBlarga alohida qurilgan, tez jihozlanib quriladigan hillaridan tashkari, xo’jaligik maksadlarida foydalaniladigan chukurliklar, sabzavot saklanadigan qurilmalar va odtsiy yashovchi qurilmalar kiradi.
RSBlarning saklash xususiyati — radiatsiya nurini (u) susaytirish koeffitsienti (Ku) bilan aniqlanadi va u qanday materialdan qurilganligiga va uning kalinligiga boglik (18jadval).
Masalan, yogochdan tayyorlangan uylarning ertulalari radiatsiya nurini 712 marta, gishtli uylar esa 200300 marta kamaytiradi. 50 nafar odamdan kup bo’lgan RSBlarda kamida ikkita karama-karshi tomonda eshiklar bulishi kerak, RSBlarda havo ta`minoti jihozlari bulmasligidan usha joylarda fuqarolar uzok vakg saklana olmaydilar va uzogi bilan 46 soat bulishlari mumkin. RSBlarga odamlar kirishidan avval, eshik, romlar yahshilab urnatiladi. Oziqovqatlar, suvlar iloji boricha germetik idishlarda saklanadi. RSBda ham ikkita vazifali xonalar buladi. Asosiy xonada odamlar saklanadi, kushimcha xonada esa sanitargigienik jihozlar va havo almashtirgich joylashgan buladi. RSBning saklash xonasida ham har bir odamga 0,40,5 m² hajmda joy tugri kelishi kerak.

RSBlar ham 23 yarusli utirgichlar bilan jihozlanadi. Shaharlar tashkarisidagi RSBlar sifatida foydalanish uylarining ertulalari, sabzavot saklandigan omborxonalar, ertulalar, gishtli, betonli, tuprokli, yogochli uylar va boshka chukurliklar moslashtiriladi.
RSBlarning saklash xususiyatini oshirish uchun ularning devorlarini kalin kilish, eshikoynalari germetikligani oshirish va ularning yon atrofini tuprok bilan tudtsirish orqali erishiladi.
Radioaktiv shikastlangan hududlardan kelgan odamlar RSBlarga kirishlaridan oldin tamburda kiyimkechaklardagi, oyokkiyimlardagi radioaktiv changlarni yuk kilib (silkitish orqali, tozalovchi vositalar orqali), juda ehtiyotlik bilan kiyim kechaklarni (himoya kiyimlari, oyok kiyimi) echib, keyin boshpana ichiga kirishlari kerak.
Radioaktiv zararlanishning boshlangich 35 soatlarida, boshpananing chikish eshiklari va havo almashtirish teshiklari yahshilab berkitiladi. Bu vakg oraligida radiatsiya darajasi tezda kamayib, radioaktiv changlar esa asosan erga tushib buladi. 46 soatlardan keyin boshpana (RSB) shamollatiladi. Himoyalanuvchi odamlar tashkariga chikkanda, albatta, himoya vositalarini kiyib 1520 dakika RSBdan tashkarida bulishlari mumkin. Agar tashkarida radiatsiya darajasi juda yuqori bulsa, u holda boshpana shamollatilayotganda odamlar nafas organlariga himoyalovchi vositalarni kiyib utirishlari zarur.
Oddiy saklovchi boshpana — ertula. Fuqarolarni muhofaza kdoshshda oddiy saklovchi boshpanalar (ertulalar) alohida urin tutadi. Ertulalar qurilish konstruktsiyasiga kura oddiy himoya inshootlari katoriga kiradi, chunki uni kurish juda kiska vaqtda amalga oshiriladi. Ular ochik va yopik kurinishda buladi. Ochik ertulalarda odamlar radioaktiv shikastlanishdan ikki uch marta kam zararlanadi (agar ertula dezaktivatsiya kilinmasa) va 20 barobarigacha (agar ertula dezaktivatsiya kilinsa) kam nurlanish dozasini oladi. Yopikertulalar esa radioaktiv zararlanishni 4050 marta kamaytiradi. Ertulalar chukurligi 200 sm., kengligi 120 sm., pastki kismi esa 80 sm., uzunligi esa odamlar soniga karab tayyorlanadi.
Ochik ertulada fuqarolar himoya vositalaridan foydalangan Holda sakpanadilar. Yopik ertulalar radioaktiv changlarni, biologik tumanlarni, kimyoviy qurollarni kiyimkechaklarga, terilarga tushishidan sakpovchi boshpana hisoblanadi.

12- rasm