1. U. Petti g‘oyalari. U. Petti: xalqlar boyligi konsepsiyasi. Kantellion g‘oyalari

Iqtisodiy sikllar. K.Marks tugallangan, yaxlit iqtisodiy sikllar nazariyasini yaratgan emas. Uningcha, inqirozlar bu «kapitalizmning asosiy ziddiyatlarining» namoyon boMishidir. Xo‘jalikdagi anarxiya ishlab chiqarish stmkturasi bilan iste’mol stmkturasi doimo mos kelmasligini keltirib chiqaradi. Rivojlanishning siklli xarakterda bolishi, ortiqcha ishlab chiqarish inqirozining muqarrarligi kapitalistik iqtisodiyotga xos xislatdir. Markscha iqtisodiy sikllar nazariyasi uning kapital jamg‘arilishi tahlili asosida ko‘rilgan. Siklli jarayon, K.Marks bo‘yicha yuksalishdan boshlanadi. Yuksalish davrida mehnatga bo‘lgan talab (jamg‘arish sababli) uning taklifidan oshib ketadi; ishsizlik tugatiladi va ishchi kuchining nisbatan yetishmasligi ish haqining oshishiga olib keladi; natijada foyda kamayadi va jamg‘arish sekinlashadi. Kapital jamg‘arilishi me’yorining pasayishi yalpi talabning kamayishiga va shunga muvofiq bozor konyunkturasining pasayishiga olib keladi. Bunday inqirozli vaziyatda kapital qimmati qadrsizlanadi, ishsizlik esa qaytadan ko‘payadi va u ish haqining pasayishini keltirib chiqaradi. Bu hol ishlab chiqarishning foydaliligini qayta tiklaydi, jamg‘arishni qaytadan boshlash uchun sharoit yaratib beradi; inqiroz bir vaqtning o‘zida ham buzadi, ham tuzatadi. Inqirozlar «hamma vaqt mavjud ziddiyatlarning faqat vaqtincha zo‘rma-zo‘raki hal qilinishidan, zo‘rma-zo‘raki portlashlardan iborat bo‘lib, ular buzilgan muvozanatni bir lahzada tiklaydi». Inqiroz siklni tugallaydi va yangi navbatdagi sikl boshlanadi. Bu sikl davri mobaynida innovatsiya va yangi ish joylarini tashkil etish bilan birga iqtisodiyot tarkibini qayta qurish, jamg‘arish jarayonida foyda me’yorining pasayish tendensiyasi va kapital qimmatining qadrsizlanishi, ishsizlar armiyasining ko‘payishi va ish haqining pasayishi qaytadan kelib chiqquncha va inqirozli vaziyat yuzaga kelguncha davom etadi.
K.Marksning Ijtimoiy formatsiyalar nazariyasi
K.Marksning asosiy ilmiy yutuqlaridan biri shundan iboratki, u ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar, ulami tashkil etuvchi elementlar, formatsiyalaming almashuv sabablari to‘g‘risida taMimot yaratdi. U uch yirik (ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani) ijtimoiy taraqqiyot bosqichini ko‘rsatib berdi.

1 Sir William Petty, The Economic Writmgs, 2 vols., ed. C. H. Hill (London: Cambridge University Press, 1899), I, 244-b.

2 History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander lvii. History of economic thought. Наггу Landreth, David C. Colander 625-b.

3 History of economic thought Harry Landreth, David C. Colander 260-b.
128

4 David Rikardo, Siyosiy iqtisod va Soliq tog'risida David Rikardo Ishlari va Yozishmalari. David Rikardo, bu ERI. Рего Sraffa va M H. Dobb, men (Kembrij: Press Kembrij universiteti, 1953), p. 6.
141

5 History ofeconomic thought. Наггу Landreth, David С. Colander I75-176-b.