1. Urbanizatsiya tushunchasi va uning asosiy sabablari. Urbanizatsiya muammolari

Reja
Kirish
1. Urbanizatsiya tushunchasi va uning asosiy sabablari.
2. Urbanizatsiya muammolari
3.Atrof-muhit omillari va inson salomatligi va atrofmuhitga salbiy ta'sirini kamaytirish yo'llari
Xulosa
Kirish
Ekologiya - organizmlar, turlar va jamoalarning yashash muhiti bilan munosabatlarini tartibga soluvchi qonunlar haqidagi fan, biologiyaning bir bo'limi (bioekologiya) va zamonaviy ma'noda (global ekologiya) - inson o'rtasidagi munosabatlarga oid murakkab ilmiy fan. tabiat va jamiyat. Rivojlanishning eng xarakterli xususiyatlaridan biri zamonaviy jamiyat shaharlarning tez o'sishi va ular aholisi sonining uzluksiz o'sish sur'ati, ya'ni urbanizatsiya mavjud. Bu insoniyat tarixidagi eng muhim ijtimoiy o'zgarishlarga olib kelganga o'xshaydi. Ushbu mavzuning dolzarbligi quyidagicha: 1) dunyo fuqarolarining aksariyati shaharlik bo'lib tug'ilishadi; 2) uchinchi ming yillik boshlarida yetti milliard aholining besh yarim milliardi shaharlarda yashaydi; 3) urbanizatsiya atrof-muhitning ekologik holatiga ta'sir qiladi. Abstraktning maqsadi: 1. Urbanizatsiya va ekologiya tushunchalariga ta’rif bering; 2. Urbanizatsiyaning zaruriy shartlarini aniqlash; 3. Antropogen omillarning tabiat va odamga ta’sirini ochib berish; 1. Urbanizatsiya tushunchasi, uning asosiy sabablari Urbanizatsiya (lotincha urbanus — shahar) — jamiyat taraqqiyotida shaharlarning rolini oshirish jarayoni. Maxsus shahar munosabatlari aholining ijtimoiy-kasbiy va demografik tuzilishini, turmush tarzini, ishlab chiqarishni joylashtirish va ko'chirishni qamrab oladi. Urbanizatsiyaning zaruriy shartlari: sanoatning oʻsishi, hududiy mehnat taqsimotining chuqurlashishi, shaharlarning madaniy-siyosiy funktsiyalarining rivojlanishi. Urbanizatsiya shaharlarga kirib borishi bilan tavsiflanadi qishloq aholisi va odamlarning qishloq muhitidan va eng yaqin kichik shaharlardan yirik shaharlarga (ish uchun, madaniy va maishiy ehtiyojlar uchun) o'sib borayotgan mayatnik harakati. Shaharlar qadim zamonlardan beri mavjud bo'lgan, ammo shahar sivilizatsiyasi faqat bizning asrimizda paydo bo'lgan. Agar butun dunyo aholisi 35 yil ichida ikki baravar ko'paysa, shahar aholisi 11 yil ichida ikki barobar ortadi. Bundan tashqari, eng yirik markazlar kichik shaharlarga qaraganda ikki baravar tez rivojlanmoqda. 19-asr boshlarida dunyo shaharlarida bor-yoʻgʻi 29,3 million kishi yashagan (er yuzi aholisining 3 foizi); 1900 yilga kelib - 224,4 mln (13,6%); 1950 yilga kelib - 729 mln, (28,8%); 1980 yilga kelib 1821 mln (41,1%). Aytishimiz mumkinki, hozir dunyo fuqarolarining aksariyati shaharlik bo'lib tug'ilishadi. Yevropada shahar aholisi ulushi 69%, Osiyoda 38%, Afrikada 20%, Shimoliy Amerikada 75%, Lotin Amerikasida 65%, Avstraliya va Okeaniyada 76%. Ayniqsa, shahar aholisining ulushi yuqori rivojlangan mamlakatlar: AQShda - taxminan 73%, Frantsiyada - 78%, Germaniyada - taxminan 85%, Buyuk Britaniyada - 91%. Agar mamlakat aholisining 4/5 qismi shaharlarda yashasa, mamlakat deyarli butunlay urbanizatsiyalangan hisoblanadi. Misol tariqasida 35 yil davomida shahar va qishloq aholisining nisbatan barqarorligini boshdan kechirgan Buyuk Britaniyani keltirish mumkin. Shu bilan birga, Afrika va Osiyoda hozirgi vaqtda urbanizatsiya jarayonlari ayniqsa dinamik bo'lib, bu ushbu qit'alar davlatlarining jadal rivojlanishi bilan bog'liq. o'rtacha o'sish o'rta va kichik turg'unlik. Katta markazlarga migratsiya oqimlari shoshilinch ravishda keladi. chunki faqat shunday shaharlarda yangi sanoat qurilishi uchun zarur infratuzilma mavjud. Hozirgi tug'ilish koeffitsienti bo'yicha, keyingi ming yillikning boshiga kelib, prognoz qilinayotgan dunyo aholisining 5,5 milliardi shaharlarda yashaydi. Uzluksiz shahar dunyosi shakllanmoqda. Ba'zi shahar aglomeratsiyalari uzoq vaqt davomida gipertrofiyalangan o'lchamlarga ega bo'lgan - ular megapolislarga aylangan. Masalan, 1960 yilga kelib Mexikoda Meksika aholisining qariyb 25 foizi, Buenos-Ayresda Argentina aholisining deyarli 30 foizi, Montevideoda esa Urugvay aholisining yarmidan ko'pi istiqomat qilgan. Demografik prognozlarga ko'ra, 2000 yilga kelib, AQSh aholisining 50% uchta metropoliya hududida yashaydi: San-Fransisko va San-Diego shaharlarida (taxminan 20 million kishi); Chikago va Pitsburgni birlashtiradigan shaharda (taxminan 20 million), Boston, Nyu-York va Vashingtonni birlashtirgan shaharda (taxminan 80 million). Oxirgi metropol sakkiz yuz kilometrlik uzluksiz binolar chizig'i bo'ladi, futurologlarning taxminiga ko'ra, bunday konglomeratlar qit'alarning keng hududlarini va birinchi navbatda ularning qirg'oqlarini egallaydi. Urbanizatsiya sabablari: shahar aholisining tabiiy o'sishi qishloq aholi punktlarini shaharga aylantirish keng shahar atrofi hududlarini shakllantirish qishloqdan shaharga migratsiya Shunday qilib, urbanizatsiya dunyomizning muhim va ajralmas qismidir. 2. Urbanizatsiya muammolari Xuddi shunday muhim masala - urbanizatsiya muammosi. Biroq, shuni ham ta'kidlash joizki, urbanizatsiyaning o'zi global muammo... Bu ham aholining ko'payishiga, kamayishiga olib keladi qishloq aholi punktlari, atrof-muhitning buzilishi va boshqalar. Urbanizatsiya muammolarini batafsil ko'rib chiqaylik. Ekologiya - asosiy muammo urbanizatsiya. Shaharlar barcha chiqindilarning 80% ni tashkil qiladi atmosfera va barcha atrof-muhit ifloslanishining umumiy hajmining 3/4 qismi. Dunyoning barcha shaharlari har yili atrof-muhitga 3 milliard tonnagacha qattiq maishiy chiqindilar, 500 m 3 dan ortiq sanoat va maishiy chiqindi suvlar, 1 milliard tonnaga yaqin aerozollarni "chiqaradi". Yirik shaharlar va aglomeratsiyalar atrof-muhitga ayniqsa kuchli ta'sir ko'rsatadi, ularning ifloslantiruvchi va issiqlik ta'sirini 50 km masofada kuzatish mumkin. Bundan tashqari, shaharlar tabiiy landshaftlarni o'zgartirmoqda. Ularda shahar antropogen landshaftlari shakllangan. Tabiatning urbanizatsiyasi shakllanishi mumkin. Tabiatning urbanizatsiyasi - tabiiy tabiiy landshaftlarning qurilish ta'sirida sun'iy landshaftlarga aylanishi jarayoni. Urbanizatsiyaning iqtisodiy muammosi ham bir xil darajada muhimdir. Iqtisodiy jihati shundaki, agar ilgari sanoatning kontsentratsiyasi kombinatsiya va kooperatsiyaning keng imkoniyatlari, superkontsentratsiyadan foydalanish tufayli qo‘shimcha samara bergan bo‘lsa (“aglomeratsiya effekti”) keyinchalik salbiy tomonlari birinchi o‘ringa chiqdi: shaharlarning transport qulashi, suv ta'minotidagi qiyinchiliklar, ekologik muammolar. Shu munosabat bilan sanoat yirik shaharlarni "tashlab qo'yishga" majbur bo'ladi, uning o'rnini boshqa funktsiyalar egallaydi: fan va ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar (ITI), moliya va boshqaruv va boshqalar. Zamonaviy kontekstdailmiy-texnik inqilobijtimoiy taraqqiyotning asosiy muammolaridan biri inson va tabiat o'rtasidagi nomutanosiblik tahdidining kuchayishi bilan bog'liq. Nisbat muammosi Tabiiy boyliklar aholi esa, albatta, nafaqat ishlab chiqarishning o'sishi, balki aholi sonining ko'payishi bilan ham bog'liq. Ushbu o'sishning asosiy qismi oziq-ovqat, ishlab chiqarish vositalari va moliyaviy resurslarning keskin tanqisligini boshdan kechirayotgan rivojlanayotgan mamlakatlar hissasiga to'g'ri keladi. Aholining o'sish dinamikasi va iqtisodiy resurslar o'rtasidagi bog'liqlik ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal qilish bilan bog'liq. Shu bilan birga, zamonaviy sharoitda "aholi - resurslar" nisbatini yaxshilashning palliativ chorasi uchinchi dunyoda davlat suvereniteti va oila huquqlarini hurmat qilish asosida amalga oshiriladigan aholi o'sishini cheklashga ko'maklashish choralari bo'lishi mumkin. . Shu qatorda; shu bilan birga umumiy o'sish aholining jiddiy muammolaritabiatni boshqarishsiz aholining kontsentratsiyasi bo'yicha harakat qilyapsiz yirik shaharlar... Shahar inqirozi umumiy global inqirozning eng yorqin ko'rinishlaridan biriga aylandi. Urbanizatsiya muammolari asosan ijtimoiy xarakterga ega. Shaharlarning ifloslanishiga qarshi kurash bo'yicha davlat tadbirlari markazlashtirilgan tartibda amalga oshirilishi kerak. Aholining ixtiyoriy harakatlari (migratsiyalari) ehtiyojlarga mos keladigan yo'nalishlarda rag'batlantiriladi iqtisodiy rivojlanish va ekologik muvozanat. Umumiy istiqbolni shakllantirishdir yagona tizim ko'chirish, iqtisodiyotning talablarini optimal hisobga olish, atrof-muhitning tozaligini saqlash, odamlar uchun mehnat va dam olish uchun eng qulay shartsharoitlarni yaratish zarurati. Binobarin, urbanizatsiya, shubhasiz, hal qilinishi kerak bo'lgan bir qator muammolarga ega. 3. Ekologik omillar va inson salomatligi va atrofmuhitga salbiy ta'sirini kamaytirish yo'llari Insoniyatning ko'p asrlik hayotiy tajribasi, uning paydo bo'lishidan to hozirgi kungacha, atrofmuhitning inson va inson jamiyati salomatligiga ta'sirining ulkan, ba'zan hal qiluvchi rolini aniq tushunish va e'tirof etishga olib keldi. bir butun sifatida. Atrof-muhit deganda, zamonaviy tibbiyot fani insonni kundalik hayotda o'rab turgan va uning sog'lig'iga va bu hayot sharoitlariga bevosita yoki bilvosita ta'sir qiladigan barcha narsalarning umumiyligini tushunadi. "Atrof-muhit" (OT) atamasining keng ma'nosida u butun sayyoramizni va u joylashgan kosmosni o'z ichiga oladi. Tor ma'noda OS faqat biosfera, ya'ni. Yerning tabiiy qobig'i, unda yashovchi barcha tirik organizmlar to'plangan. Tabiiy OTning asosiy komponentlari tuproq (litosfera), quyosh radiatsiyasi va boshqa kosmik omillar, havo (atmosfera) va suv (gidrosfera) qobiqlaridir. Ularning dastlabki fizik-kimyoviy xossalari, tabiati va ifloslanish darajasi inson hayoti va faoliyatining ekologik sharoitlarini tashkil qiladi. Atrof-muhit o'zaro bog'liq ikkita muhim komponentni o'z ichiga oladi: OTning o'zi va tashqi muhit. Tashqi muhit - bu butun operatsion tizimning bir qismi, ma'lum bir odamning yashash joyida bevosita ta'sir ko'rsatadigan omillarning fizik-kimyoviy xususiyatlari (harorat, namlik, harakat tezligi va nafas olayotgan havoning kimyoviy tarkibi, havo harorati). o'rab turgan yuzalar, iste'mol qilinadigan ichimlik suvining fizik-kimyoviy xususiyatlari, yorug'lik darajasi, shovqin, sanoat xavflarining mavjudligi va intensivligi va boshqalar). Kelib chiqishi bo'yicha, atrof muhit insonga, umuman oʻsimlik va hayvonot dunyosiga taʼsir etuvchi bir qancha omillar guruhi yigʻindisidir. Jismoniy omillar : quyosh radiatsiyasi va kosmik kelib chiqadigan boshqa fizik ta'sirlar (galaktika, oy, sayyoralararo magnit maydon va boshqalar), harorat, namlik, harakat tezligi va havo bosimi, o'rab turgan sirtlarning harorati (qurilish inshootlari, tuproq, uskunalar va boshqalardan radiatsiya harorati va boshqalar). .), shovqin, tebranish, ionlashtiruvchi nurlanish, yorug'lik, elektromagnit to'lqinlar va boshqalar. Kimyoviy omillar : havo, suv, tuproq, oziq-ovqat, qurilish materiallari, kiyim-kechak, poyabzal, turli uy-ro'zg'or buyumlari va interyer, maishiy elektr jihozlari, sanoat uskunalari va boshqalar tarkibiga kiruvchi tabiiy va sun'iy kimyoviy elementlar va birikmalar (ifloslantiruvchi moddalar). Biologik omillar : zararsiz va zararli mikroorganizmlar, viruslar, qurtlar, qo'ziqorinlar, turli hayvonlar va o'simliklar va ularning chiqindilari. va hokazo... shahar sifatida ko'rish mumkin moddiy asos barcha inson faoliyati. U insonning butun hayotini ta'minlaydi: tug'ruqxonadan qabristongacha. Shahar o'zini o'zi ta'minlaydigan tizimdir. Birinchi shaharlar sivilizatsiya boshlanishida bundan 5-6 ming yil avval Dajla va Furot daryolari vodiylarida, Nil qalʼa, harbiy-maʼmuriy markaz sifatida vujudga kelgan. Ularning kattaligi va joylashuvi oziq-ovqat yetkazib berish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shuning uchun ham qadimgi va o'rta asrlarda shaharlar deyarli doimo yirik daryolar bo'yida, dengiz qirg'oqlarida rivojlangan. Darhaqiqat, zamonaviy shaharlarning hayoti ko'p jihatdan qo'shni mintaqadagi qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish imkoniyatlariga bog'liq. Biz uchun katta shahar doimo katta daryo bilan bog'liq: transport, suv ta'minoti, kanalizatsiya. Aytgancha, "ruslar", "Rossiya" so'zlari "kanal" so'zi bilan bog'liq degan versiya mavjud. Slavlar daryolar bo'ylab joylashdilar va tayga hududida daryolar qishda va yozda transport yo'llari rolini o'ynadi. Shaharlarning kattaligi va tartibini sezilarli darajada belgilovchi yana bir omil - bu transportning rivojlanishi. paydo bo'lishi bilan temir yo'llar shaharlarning chiziqli sxemasi amalga oshirila boshlandi, ular katta suv havzalaridan ajralib chiqishga muvaffaq bo'ldilar va avtomobillar paydo bo'lishi bilan shaharsozlik konsentrik rivojlanish sxemasini, markaziy shahar va shahar atrofiga bo'linishni amalga oshiruvchi zamonaviy ko'rinishga ega bo'ldi. Hozirgi vaqtda mutaxassislarning o'ta yirik shaharlar va aglomeratsiyalarning nazoratsiz o'sishidan xavotirlari kuchaymoqda. Sotsiologik adabiyotda ular ba'zan sayyoramizning saraton o'smalari deb ataladi. AQShda maxsus vazirlik tashkil etildi uy-joy qurilishi va Shaharsozlik, AQSh Prezidenti huzuridagi Shahar ishlari bo'yicha qo'mita. Ammo bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda yirik shaharlarda yerning yuqori narxi kabi shahar rivojlanishining kuchli regulyatori mavjud. SSSRda idoraviy rejalashtirish va moliyalashtirish bilan kapital qurilish har qanday shahar imkon qadar ko'proq yirik korxonalarni olishga intildi. Bunday yondashuvlarning oqibatlarini Krasnoyarsk, Yekaterinburg, Chelyabinsk, Omsk va boshqa millionlab aholiga ega, ekologik vaziyat nihoyatda noqulay bo‘lgan ko‘plab shaharlar taqdiri bilan bog‘lash mumkin. Zamonaviy davrda shaharlarning paydo bo'lishi va rivojlanishining asosiy omili sanoatdir (Ulyanovsk). Ammo jamiyatning boshqa ehtiyojlari ham bo'lishi mumkin. Fan shaharlari, ilmiy-ishlab chiqarish, ilmiy-tajriba markazlari (Novosibirsk Akademgorodok, Pushchino, Baykonur), kurort markazlari (Sochi, Anapa), port shaharlari (Naxodka, Novorossiysk) paydo boʻldi. Bugungi kunda shahar rivojlanishining asosiy cheklovchi omili atrof-muhitdir. Shuningdek, u yirik shaharlardan aglomeratsiyalarga, urbanizatsiyalashgan hududlarga o'tishning negizida yotadi. Masalan, Moskva aglomeratsiyasi o'nlab o'rta va kichik shaharlardan iborat umumiy soni 15 million aholi. Yashash joyini tanlashda tabiiy muhitning sifati tobora ustuvor ahamiyatga ega bo'lib, migratsiya jarayonlarini belgilaydi. Har bir shahar milliy iqtisodiy mehnat taqsimotida muayyan funktsiyalarni bajaradi. Bunga asoslanib, ular quyidagilarni ajratib ko'rsatishadi: 1. Monofunksional - asosan bitta funktsiyaga ega shaharlar: ... transport markazlari (yirik temir yo'l uzellari, port shaharlari); ... ilmiy shaharlar; ... kurort shaharlari; ... ma'muriy markazlar. 2. Ko‘p funksiyali – ko‘p maqsadli shaharlar: ... sanoat markazlari; ... transport va sanoat markazlari; ... xizmat ko'rsatadigan shaharlar Qishloq xo'jaligi shahar tashkil etuvchi korxonalarga ega (Ulyanovsk avtomobil zavodi va aviatsiya zavodi bilan). 3. Demografik tarkibiga ko'ra shaharlar mavjud: ... Aholining muvozanatli demografik tarkibi bilan. ... Nomutanosib aholi bilan: - asosan erkaklar yoki ayol aholisi; - keksalar yoki yoshlarning ustunligi bilan. 4. Aholi soniga ko‘ra shaharlar quyidagilarga bo‘linadi: ... Kichik - 50 dan 250 ming kishigacha; ... O'rta - 250 dan 500 ming kishigacha; ... Katta - 500 mingdan 2 million kishigacha; ... Katta - 2 milliondan 5 milliongacha; ... Juda katta - 5 milliondan ortiq odam. Vujudga kelish vaqtiga ko'ra, barpo etilgan va yangi shahar posyolkalari ajratiladi. Yangi shaharlarda ijtimoiy va demografik rivojlanishda jiddiy nomutanosiblik va buzilishlar tez-tez uchrab turadi. Yangi shaharlar ko'pincha yangi sanoat rivojlanishi hududlarida shakllanadi. Masalan, shakllanish boshidan boshlab G'arbiy Sibir tayga va tundrada neft va gaz majmuasi, 25 ta shahar qurildi. Urbanizatsiya inson muhitini joylashtirishning tarixiy muqarrar bosqichidir. Uning belgilari: ... ishlab chiqarish va aholining kontsentratsiyasi; ... shahar va qishloq o'rtasidagi ijtimoiy-hududiy farqlar; ... sun'iy sohani qurish. Bu xususiyatlar barcha shakllanishlar uchun umumiydir. Ularda ijtimoiy ishlab chiqarishning jamiyatning hududiy tashkil etilishiga ta'siri aks ettirilgan. Ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi jamiyatning urbanizatsiya shakllari va evolyutsiyasiga katta ta'sir ko'rsatadi. Urbanizatsiya jarayoni aholining katta massalarining qishloqdan shaharga ko'chishi, ularning katta va eng yirik shahar posyolkalarida yuqori kontsentratsiyasi bilan tavsiflanadi, bu erda cheklovchilar deb ataladigan butun chegara qatlami shakllangan. Oqibatda qishloq aholisi kamayib ketdi, kichik shaharlar esa urbanizatsiyaning asosiy yo‘nalishidan tashqarida qolib ketdi. Shunday qilib, 1939 yilda kichik shaharlar va qishloqlar shahar aholisining 41% ni, 1996 yilda esa atigi 26% ni tashkil etdi. Eng yirik shaharlar o'sishda davom etmoqda. Uchinchi ming yillikning boshiga kelib, millioner shaharlar soni 30 tagacha ko'paydi (ular mamlakat aholisining 28%, aholisi millionga yaqin shaharlarda - 40% gacha). Bu fundamental texnik o'zgarishlar va iqtisodiyotni qayta qurish bilan bog'liq. Yangi texnologiyalarga o'tish millioner shaharlarning megapolislarga aylanishiga olib keladi. Ularda ishlab chiqarishni, savdo-sotiqni tashkil etish, ilmiy, madaniy, ma'rifiy majmualar va boshqalarni yaratish foydaliroqdir.Ularda mehnatning ijtimoiy unumdorligi yuqori. Metropolitanlar shu vaqtgacha va chegaragacha o'sib boradi va rivojlanadi, bu yana mehnatning ijtimoiy unumdorligi bilan belgilanadi. Ayni paytda, shaharlarning o'sishi gazlar, zarrachalar, sanoat va maishiy chiqindilar va boshqalarni chiqarishga qat'iy cheklovlar o'rnatishni talab qiladi.Masalan, Tokioning tez, nazoratsiz o'sishi, avtomobillar sonining keskin ko'payishi. soatlab tirbandliklarga olib keldi. Endi yaponlar o'z mashinalarini ko'chma hojatxonalar bilan ta'minlamoqda. Megapolislardagi hayot insonni, uning tabiat haqidagi tasavvurini va ruhiyatini qaytarib bo'lmaydigan darajada o'zgartiradi. Bu insoniyat kelajagi uchun xavfli bo'lishi mumkin. Katta shaharlardagi yashash sharoitlari asosan insonning genetik moslashuviga ziddir. Antropogenezning boshida odamlar katta oilalarda yoki kichik jamoalarda mavjud edi: hamma ko'z oldida edi. Ular raqobat emas, balki o'zaro yordam sharoitida yashadilar. Bularning barchasi ma'lum bir psixologik stereotipni yaratdi va psixologik salomatlik manbai bo'lib xizmat qilgan psixologik munosabat odamlarning tabiat bilan birligi hissini rivojlantirdi. Bu hayot tarzi kamida ikki million yil davom etdi. Endi odamlarning katta massasi tabiatdan uzoqda, kvartiralarda - tosh uyalarda yashaydi; jamoat transporti shovqiniga qaramay, har bir kishi ijtimoiy jihatdan anonimdir. Shaxs shahar haqiqati bilan kurashadi, chunki u biologik jihatdan insonga xos bo'lmagan narsalarni yaratadi. Mastlik, giyohvandlik, bezorilik va hokazolar jinoyat sodir etilishiga sabab bo'ladigan o'ziga xos norozilikdir. Megapolislar sayyora inqirozining ko'rinishlaridan biridir. Uni faqat yangi sivilizatsiya, ijtimoiy munosabatlar va qadriyatlarning yangi tuzilmasi doirasida yengish mumkin. Ammo noto'g'ri o'ylangan ijtimoiy muhandislik yo'lidan borish xavfli biznesdir. Og'irlangan o'lchovlar kerak. Ular orasida aksiomaning assimilyatsiyasi bor: inson biosferaning elementi bo'lib, u faqat rivojlanayotgan biosferada rivojlanishi mumkin. Bu inson va biosferaning birgalikda evolyutsiyasi tamoyilidir. Uchinchi ming yillikda tabiat va jamiyat birgalikda rivojlanishi uchun odamlar Yerda yashashni o‘rganishlari kerak. Inson o'zi yaratgan sun'iy hodisalarni biosferaga yozib qo'yishi kerak, shunda ular uni rivojlantiradi. Moddalarning bu yangi aylanishi tabiatning imkoniyatlariga mos kelishi va uning rivojlanishi va barqarorligiga hissa qo'shishi kerak. Shunday qilib, megapolislarni yaratish uchun ko'plab talablar mavjud: ... turar-joy qurilishini rejalashtirish; ... rejalashtirish va joylashtirish sanoat korxonalari; ... park zonalarini kengaytirish; ... mavjudligi va tabiiy hudud bilan aloqa qilish qulayligi va boshqalar. Tabiiy ratsionallik tamoyilini amalga oshirish ikkita qiyin, ammo juda muhim bosqichni talab qiladi: 1. Tabiiy ratsionallik tamoyiliga asoslanishi mumkin bo'lgan istiqbolli megapolis sxemasini ishlab chiqish kerak. Ammo bu tamoyil alohida fuqarolar va shaxslar guruhining (birinchi navbatda sanoat tijorat faoliyatini tashkil etuvchi shaxslar) shaxsiy manfaatlariga zid keladi, bu esa uning amalga oshirilishiga keskin qarshilik ko'rsatadi.
2. Metropoliyani shaharning rejalashtirilgan rivojlanishini mantiqiy yakuniga yetkazishga, har qanday xudbinlikka dosh berishga va har qanday korruptsiyani yengishga qodir kuchli, vakolatli hukumat boshqarishi kerak. Shaharlar va aglomeratsiyalar faoliyatining o'zi ham umumiy, ham o'ziga xos muammolarga ega. Ularning barchasi uchun tashrif buyuruvchilar, jamoatchilik va atrof-muhitga moslashish, zamonaviy uy-joy qurilishini rivojlantirish, oqilona tashkil etish. Kundalik hayot odamlarning. Ammo o'ziga xos muammolar ham mavjud. Yirik shaharlarda bu ijtimoiy infratuzilmani tartibga solish, ishlab chiqarish va madaniy-maishiy ehtiyojlarni muvofiqlashtirish, kichik shaharlarda mehnat resurslaridan samarali foydalanish, obodonlashtirish, zamonaviy obodonlashtirish majmuasi, uy-joy kommunal xo‘jaligini yaratishdir. Lekin eng achinarlisi shundaki, shaharning ijtimoiy rivojlanishi haqiqatda hamon ikkinchi darajali, qobiliyatsiz va ko'pincha ikkinchi darajali masala sifatida qaralmoqda. Yangi shaharlarda ko'plab savollar tug'iladi. Shimoliy Tyumenning Divnogorsk, Naberejnye Chelniy shaharlarini loyihalash, qurish va ulardan foydalanish tajribasi shuni ko'rsatadiki, aholining kundalik hayotini oqilona tashkil etish uchun zarur shart-sharoitlarning yo'qligi odamlarning ish va yashash joyidan noroziligiga olib keladi va, Natijada, migratsiya. Ijtimoiy jihatlarga e'tiborning sustligi bir qator yangi shaharlarning eski, barkamol shaharlariga qaraganda yashash uchun qulayroq bo'lib qolishiga va mamlakatda mavjud imkoniyatlardan asossiz orqada qolib ketishiga olib keladi. Va shunga qaramay, ushbu darajadagi ushbu muammolarni samarali hal qilishning yo'llari mavjud: kadrlarning hududiy harakati, ish bilan bandlikni jins bo'yicha tartibga solish, bo'sh vaqtni tashkil etish shakllari va usullarini takomillashtirish, ta'lim va sog'lomlashtirish ishlari va boshqalar. Shahar nafaqat odamlarning katta yig'ilishi, balki ijtimoiy muammolarning ham jamlangan joyidir. Sotsiologlarning fikricha, shahar qanchalik katta bo'lsa, muammolar shunchalik keskin bo'ladi, ularning doirasi kengayadi va ularni hal qilish shunchalik qiyin bo'ladi. Shaharning sotsiologik muammolari orasida quyidagilarni ajratib ko'rsatish mumkin: 1. Migratsiya - yashash joyini o'zgartirish bilan bog'liq aholining ko'chishi. Migratsiya quyidagilarga bo'linadi: ... qaytarib bo'lmaydigan - doimiy yashash joyini yakuniy o'zgartirish bilan; ... vaqtinchalik - ancha uzoq, ammo cheklangan muddatga ko'chirish; ... mavsumiy - yilning ma'lum vaqtlarida harakatlanish. Aholining qishloqdan shaharga ko'chishi sabablari sifatida sotsiologlar quyidagilarni ajratib ko'rsatishadi: ... kasbga ega bo'lish istagi; ... ta'limni davom ettirish; ... ijtimoiy-maishiy sharoitlarni yaxshilashga intilish; ... oila (turmush qurish, turmush qurish); ... qishloq xo'jaligi ishlari bilan shug'ullanishni istamaslik.
2. Turmush tarzi - odamlarning kundalik hayoti xususiyatlarining majmui. Hayot tarzining sotsiologik muammolari orasida shaxsning rolini kamsitish alohida ajralib turadi: inson uchun shahar emas, balki inson, aniqrog'i, mehnat resurslari, shahar uchun. Boshqa muammolar: ... olomon, shahar inson muhitining yuzsizligi; ... ommaviy madaniyatni tarqatish; ... disfunktsiyali oilalarning ko'payishi; ... yoshlarning deviant xulq-atvori; ... odamlarning begonalashishi va yolg'izligi. Uzoq vaqt davomida shaharlarning ijtimoiy rivojlanishi maqsadli amalga oshirilmadi. Shahar iqtisodiyotining rejalari ko'plab aloqalarning rivojlanishini faqat rasmiy ravishda qamrab oldi va belgilab berdi. Aslida, ular korxona darajasida hal qilingan masalalarning yig'indisi edi. Shahar ijtimoiy birlik sifatida muntazam aloqalarning ma'lum bir tuzilmasi jamiyat darajasida ham, korxona darajasida ham bunday aloqalar tuzilishidan sezilarli darajada farq qilishi hisobga olinmadi. Haqiqat shaharlarning tartibsiz, muvofiqlashtirilmagan rivojlanishi edi, chunki sa'yharakatlar faqat shahar iqtisodiyotiga qaratilgan edi. 1991 yilda Rossiyaning bir qator shaharlarida ijro hokimiyatining yangi tuzilmasi – merlar, prefektlar va boshqa lavozimlar institutini joriy etish bo‘yicha keng ko‘lamli eksperiment boshlandi, uning mohiyati shahar va tumanlar rahbarlarini haqiqiy vakil qilishdan iborat. hokimiyat va aholi ehtiyojlarini qondirish uchun jarayonlar tashkilotchilari. Sotsiologlar oldida bu tajribani ilmiy jihatdan ta’minlash, shahar boshqaruvi shakllarini yanada takomillashtirish bo‘yicha xulosalar tayyorlash bo‘yicha ko‘plab ishlar turibdi. Shaharsozlik amaliyoti ijtimoiy muammolarni faqat aholi manfaatlarini hisobga olish asosida hal qilish mumkinligini tobora ko'proq tasdiqlamoqda. Hozirgacha ijtimoiy mavjud amaliyot iqtisodiy rivojlanish hudud va alohida iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy faoliyat sub'ektlari manfaatlarining samarali uyg'unligini ta'minlamadi. Ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma, ya'ni ishlab chiqarish va aholining kundalik faoliyatini samarali tashkil etish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratuvchi tashkilot va muassasalar majmuasi shaharlar ijtimoiy rivojlanishining alohida muhim ob'ektiga aylanib bormoqda. Mamlakatda iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni shahar darajasida kompleks hal etish tajribasi mavjud. Biroq, ko'plab shaharlar o'zlarini topadigan sharoitlar bir-biridan juda farq qiladi. Bu o'zboshimchalik, o'z-o'zidan rivojlanish, me'yoriy-huquqiy bazaning yo'qligi, markaziy va mas'uliyatsizligining natijasidir. mahalliy hokimiyat organlari hokimiyat organlari. Shahar hokimiyati e’tiborini infratuzilmani rivojlantirishga qaratish, ularni noodatiy vazifalardan ozod qilish ularni ishlab chiqarish vazifalarini ijtimoiy vazifalarga qarama-qarshi qo‘yish, aholining dolzarb ehtiyojlarini tejash zaruratidan xalos qilgan bo‘lar edi. Lekin buning uchun shaharlarni isloh qilish va aholining vakolatli vakillari sifatidagi maqomini belgilash, ayni paytda real huquqiy va moliyaviy asosga ega bo‘lish zarur. Bunday yondashuv mablag'larni taqsimlash va rejalashtirishda mahalliy hokimiyatlarning rolini oshiradi. Tajriba ishonchli tarzda shuni ko'rsatadiki, konsentratsiya hamma narsa ularning qo'lida uy-joy fondi, korxona va tashkilotlarga qarashli madaniyat va maishiy muassasalar, muhandislik inshootlari va kommunikatsiyalari, shuningdek, ularning ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish uchun mo‘ljallangan moliyaviy va moddiy resurslari shaharning har tomonlama barkamol rivojlanishi, moddiy va ma’naviyatdan to‘liq qondirish uchun qulay shartsharoitlar yaratadi. aholining ijtimoiy farovonligini oshirish va barqaror ijtimoiy kayfiyatni yaratish ehtiyojlari. Urbanizatsiya (fransuzcha Urbanization, lotincha urbanus — shahar) — bir tomondan, yirik shaharlarda aholi, iqtisodiyot, madaniyat va boshqalarning ustun kontsentratsiyasida ifodalangan jamiyat taraqqiyotida shaharlarning rolini oshirishning tarixiy jarayoni. , boshqa tomondan, standartlarni shahar madaniyati va umuman qishloqqa turmush tarzini yoyish. Bu jarayonning kuchayishi sanoatlashtirish bilan chambarchas bog'liq. Urbanizatsiya aholining joylashishiga (qishloq aholisi salmog'ining shaharlar foydasiga keskin kamayishi), uning demografik va ijtimoiy-kasbiy tuzilishiga, turmush tarzi va turmush darajasi va boshqalar ma'naviy), kommunikatsiyalarga katta ta'sir ko'rsatdi. , inson hayotining turli jabhalari o'rtasidagi munosabatlarni mustahkamlash. U qishloq aholi punktlarida madaniy-ijtimoiy qoloqlikni bartaraf etishga, shakllanishiga hissa qo'shdi zamonaviy iqtisodiyot va hokazo. Urbanizatsiya jarayoni ikki bosqichdan o'tdi. Birinchisi, qishloq aholisining shaharlarga ko'p ko'chishi, shaharlar sonining ko'payishi, yirik shaharlarda iqtisodiy va madaniy salohiyatning to'planishi va to'planishi bilan tavsiflanadi. Ikkinchi bosqichda shahar madaniyatining ustuvor me'yorlari ommaviy axborot vositalari (matbaa, radio, televidenie) orqali tarqatiladi va kichik shaharlar va qishloq aholi punktlari aholisi tomonidan rivojlantiriladi. Urbanizatsiya aholi joylashuvi xarakterini keskin o'zgartirdi - uning nuqta shakli aglomeratsiyalar bilan almashtirildi. Eng yirik shaharlar atrofida turar-joy tizimlari shakllantirilib, ta'sir muhitiga doimo yangi hududlarni jalb qildi. Urbanizatsiya bir qator salbiy oqibatlarga olib keladi: aholining hudud bo'yicha taqsimlanishida muvozanat buziladi; ekologik buzilishlar, aholining nosog'lom muhiti muammolari - shovqin, havo ifloslanishi, yuqumli xavf, ultratovush nurlanishi, transport muammolari, binolarni siqish va boshqalar; salbiy ijtimoiy oqibatlar- jinoyatchilik, giyohvandlik, fohishalik va boshqalarning o'sishi. Shaharlar aholisining o'sishi jarayoni, shaharlar sonining ko'payishi va ularning birlashishi, shaharlar tarmoqlari va tizimlarining paydo bo'lishi, shuningdek, shaharlarning rolini oshirish. zamonaviy dunyo urbanizatsiya deb ataladi. Urbanizatsiya zamonamizning eng muhim ijtimoiyiqtisodiy jarayonidir. Uning rivojlanishida uch bosqich mavjud: 1. dastlabki bosqich - 19-asr. Urbanizatsiya jarayoni Yevropa va Shimoliy Amerikada boshlandi; 2. XX asrning birinchi yarmi. Bu bosqich shahar aholisi o'sishining tezlashishi va urbanizatsiyaning dunyoning deyarli barcha mintaqalariga tarqalishi bilan tavsiflanadi; 3. XX asrning ikkinchi yarmi. Ushbu bosqich shahar aholisining o'sish sur'atlarining yanada tezlashishi, yirik shaharlarning rivojlanishi, nuqta shahardan aglomeratsiyaga (shaharlar va qishloq aholi punktlarining hududiy guruhiga) o'tish, shuningdek, aholi punktlarining shakllanishi bilan tavsiflanadi. megalopolislar (shahar aglomeratsiyalarining birlashishi), bu esa shahar turmush tarzining qishloq joylariga tarqalishiga olib keladi. Urbanizatsiya jahon miqyosidagi jarayon sifatida ko'pchilik mamlakatlarga xos bo'lgan umumiy xususiyatlarga ega.