1. Vitaminlar haqida umumiy tushuncha. Vitaminlarning tasnifi. Suvda eriydigan vitaminlar metabolizmi va biologik funktsiyalari

Mavzu: Suvda eruvchi vitaminlar
Reja:
1. Vitaminlar haqida umumiy tushuncha. 2. Vitaminlarning tasnifi. 3. Suvda eriydigan vitaminlar metabolizmi va biologik funktsiyalari.

• Vitaminlar haqida umumiy tushuncha.

Bundan 100 yil oldin organizmning normal hayot kechirishi uchun oqsil, uglevod va yog`lar, mineral moddalar va suvning qabul qilinishini yetarli deb hisoblaganlar. Lekin amaliyot va tajribalarning ko`rsatishicha, organizmning normal rivojlanishi va o`sishi uchun bu moddalarning o`zi yetarli emas ekan. Yapon shifokori K.Takaki go`sh, sut va yangi sabzavotlarda “beri-beri” kasalligini oldini oladigan modda bor, degan xulosaga kelgan.

Vitaminlar haqidagi ta’limotning rivojlanishi N.Lunin nomi bilan ham bog`liqdir. Olim ovqat tarkibida oqsil, uglevod, yog`, tuz va suvdan tashqari hayot uchun zarur bo`lgan almashtirib bo`lmaydigan qandaydir noma’lum modda bor, degan xulosaga kelgan. K.Funk birinchi bo`lib kristall holda ajratib olingan “beri-beri” kasalligi rivojlanishining oldini olgan organik moddani topgan va o`z tarkibida aminoguruhlarni saqlagani uchun bu noma’lum moddalarni “Vitaminlar” deb atashni taklif etgan (lat. vita – hayot deganidir).
2. Vitaminlarning tasnifi.

 Vitaminlar eruvchanligiga qarab yog`da va suvda eriydigan vitaminlar tafovut etiladi. Vitaminlar haqidagi ta’limotning rivojlanishi N.Lunin nomi bilan ham bog`liqdir. Olim ovqat tarkibida oqsil, uglevod, yog`, tuz va suvdan tashqari hayot uchun zarur bo`lgan almashtirib bo`lmaydigan qandaydir noma’lum modda bor, degan xulosaga kelgan. K.Funk birinchi bo`lib kristall holda ajratib olingan “beri-beri” kasalligi rivojlanishining oldini olgan organik moddani topgan va o`z tarkibida aminoguruhlarni saqlagani uchun bu noma’lum moddalarni “Vitaminlar” deb atashni taklif etgan (lat. vita – hayot deganidir).

• B1 vitamini – tiamin, antinavrit.
• B2 viatmini – riboflavin, o`sish vitamini .
• B6 vitamini – piridoksin, antidermatin, adermin.
• B12 vitamini – kobalamin, antianemik.
• PP vitamini – niatsin, nikotinamid, antipellagrik.
• Bc vitamini – folat kislota, antianemik.
• B3 vitamini – pantotenat kislota, antidermatit.
• H vitamini – biotin, antiseborrit, bakteriyalar va achitqi o`sish omili.
• C vitamini – askorbin kislota, kapillyarlarni mustahkamlovchi.

•  Yog`da eruvchan vitaminlar: A vitamini – retinol, antikseroftalmik.
• D vitamini – kaltsiferol, antiraxitik.
• E vitamini – tokoferollar, antisteril, ko`payish vitamini.
• K vitamini, naftaxinon, antigemorragik.

Organizmda ma’lum miqdorda sintezlanadigan vitaminlarga o`xshab ta’sir etadigan turli kimyoviy moddalar guruhi mavjud bu moddalar vitaminsimon moddalar deyiladi. Ularga xolin, lipoat kislota, B15 vitamini (pangamat kislota), orotat kislota, inozit, ubixinon, paraaminobenzoat kislota va boshqalar kiradi.

Vitaminning qisman yetishmasligi gipovitaminoz, mutloq tanqisligi avitaminoz deb ataladi. Bitta vitaminning yetishmasligi monogipovitaminoz, bir nechtasining yetishmasligi esa – poligipovitaminoz deb ataladi. To`qimalarda vitaminlarning ortiqcha to`planishi gipervitaminoz deb ataladi. 3. Suvda eriydigan vitaminlar metabolizmi va biologik funktsiyalariB1 vitamini ( tiamin)
Tiamin molekulasida pirimidin va tiazol halqalari metilen bog'i yordamida bog'langan. U xazm yo’llarida oddiy diffuziya yo`li bilan so`riladi. Qonga so`rilgan tiamin tiaminfosfokinaza fermenti yordamida jigarda tiaminmonofosfat, tiamindifosfat va tiamintrifosfatga fosforillanadi. Ulardan asosiy faol shakli – tiamindifosfat. Tiamin kofermentlari parchalanishi natijasida ajralgan tiamin siydik orqali cniqariladi.
Tiamin molekulasida pirimidin va tiazol halqalari metilen bog'i yordamida bog'langan. U xazm yo’llarida oddiy diffuziya yo`li bilan so`riladi. Qonga so`rilgan tiamin tiaminfosfokinaza fermenti yordamida jigarda tiaminmonofosfat, tiamindifosfat va tiamintrifosfatga fosforillanadi. Ulardan asosiy faol shakli – tiamindifosfat. Tiamin kofermentlari parchalanishi natijasida ajralgan tiamin siydik orqali cniqariladi.
Biologik funktsiyasi: Vitamin B1 TDF holatida piruvat va ketoglutaratdegidrogenaza komplekslari, transketolaza tarkibiga kiradi. Oksiketoglutar kislota degidrogenazasining kofermenti bo'lib TPF hisoblanadi. Bu modda fermentlar tarkibiga koferment sifatida kiradi: piruvatdegidrogenaza va α -ketoglutaratdegidrogenaza ferment komplekslaridir. Bu komplekslar mitoxondriyalarda piruvat va α-ketoglutaratni oksidlanishini ta'minlab, uglevodlar va aminokislotalardan energiya hosil bo'lishida ishtirok etadi. Transketolaza glyukozani pentozofosfat yo'li oksidlanishida ko'p miqdorda NADF.H va ribozo-5-fosfatni hosil qiladi. NADFH va ribozo-5-fosfatlar esa yog' kislotalar, steroidlar, moddalarni zararsizlantirish, nuklein kislotalar, nukleotidlar va kofermentlar sintezida ishtirok etadilar. Bu jarayonlarni buzilishi modda almashinuvini izdan chiqaradi.
Biologik funktsiyasi: Vitamin B1 TDF holatida piruvat va ketoglutaratdegidrogenaza komplekslari, transketolaza tarkibiga kiradi. Oksiketoglutar kislota degidrogenazasining kofermenti bo'lib TPF hisoblanadi. Bu modda fermentlar tarkibiga koferment sifatida kiradi: piruvatdegidrogenaza va α -ketoglutaratdegidrogenaza ferment komplekslaridir. Bu komplekslar mitoxondriyalarda piruvat va α-ketoglutaratni oksidlanishini ta'minlab, uglevodlar va aminokislotalardan energiya hosil bo'lishida ishtirok etadi. Transketolaza glyukozani pentozofosfat yo'li oksidlanishida ko'p miqdorda NADF.H va ribozo-5-fosfatni hosil qiladi. NADFH va ribozo-5-fosfatlar esa yog' kislotalar, steroidlar, moddalarni zararsizlantirish, nuklein kislotalar, nukleotidlar va kofermentlar sintezida ishtirok etadilar. Bu jarayonlarni buzilishi modda almashinuvini izdan chiqaradi.