1. Xidmət sahələrinin inkişafında turizmin yeri və rolu

А.Б.Здоров. Экономика туризма - Моска «Финансы и статистика » 2004 г. стр272

texnoloci amil olaraq əhalimnin yaş tərkibi onun istehlak davranışında daha çox maddi və mənəvi nemətlərin seçilməsi qabiliyyətindən asılıdır. Turizmin inkişafı daha çox iqtisadi təminat səviyyəsi və demoqrafik tərkibi müəyyənləşir. Belə ki, Avropa əhalisi ilə Azərbaycan əhalisi arasında turizmin mənfəətindən istifadə dərəcəsi eyni ola bilər. Bu fərqlər hər bir nəfərə nəfərə düşən ümumi daxili məhsula, yaxud gəlirlirlə, həmçinin hər bir ailədə işləyənlərin sayı ilə mümkün olünür. Turizmin təşkili daha çox biznes fəaliyyətini tam qiymətləndirməklə, sahibkarlıq, gəlir, bölgü və istehlak sferaları ilə bağlıdır. Belə ki, turizmin ümumi daxili məhsulun, dövlət büdcəsinin formalaşmasında rolu iş qüvvəsinin istifadəsi və həmçinin ölkə daxili resursların istifadə istiqamətlərini müəyənləşdirir. Turizmi iqtisadi-sosial idarəetmə obyekti olmaqla uyğun mahiyyət kəsğb edir, məqsəd və mexanizmlərin səmərəli təşkili nəticəsində formalaşır və inkişaf edir. Turizm sahəsinin əsas obyekti turist olduğu üçün onun əsas məqsədi həmin insanın tələbinə uyğun Turizmin tədqiqinin metodoloji əsasları
Turizmin sosial-iqtisadi mahiyyəti, onun sahə funksional vəzifələri, bu sahənin tədqiqi sahələrini və uyğun metodiki aspektləri xüsusiləşdirir. Turizmin obyektinin əsas məqsədi və onun perspektiv əhəmiyyəti, bu sahənin tənzimlənməsi və idarə olunmasında nəzəri və metodoloji prinsipləri və uyğun tədqiqat sferasının formalaşdırır. İlkin mövcudu turizmin kompleks təminatı bu sahəyə olan tələbatla müəyyənləşir. Turizm təkcə turist tələbatıf ilə deyil iqtisadi sahə kimi gəlir gətirən və bu niyyətlə turist tələbatının stimullaşdırmaq niyyətini güdür. Turizmin iqtisadi sahə kimi tədqiqinin əsas məqsədi onun səmərəlilik fəaliyyəti işçilərinin sayı və həmçinin bölgü və istehlak sferas¹³³ında oynadığı rol və onun təsiri ilə formalaşan gəlirlər istehlak və səviyyələriilə ölçülür. Tutizmin iqtisadi məqsədi ilə yanaşı, onun sosial məqsədi və bazar tipli iqtisadi sistemdə kommersiya mənfəəti əldə etmək aspektləri prioritet istiqa-mətlərdir.
Turizmin kompleks təhlili və onun makrosəviyyəli və mikro göstəricilər ilə müəyyənləşir. Belə ki, turizm sahəsində ümumi səmərə onun ümumi daxili məhsulu artımında, məşğulluq səviyyəsini yüksəldilməsində, valyuta ehtiyatlarının və ölkədə əmtəə xidmət dövriyyəsində oynadığı rolla və yaxud iştirak payı ilə qiymətləndirilir.

2.Turizmin Azərbaycanda inkişafının xüsusiyyətləri və əsas istiqamətləri

Hər bir regionun iqtisadi durumu onun məhsuldar qüvvələrinin ərazi və sahə quruluşu, yerləşməsi istifadə dərəcəsi son nəticədə bütün sosial sferanın və onun əsas göstəricisi olan rekreasiya tələbatını, turizm xidmətini müəyyənləşdirir. Azərbaycanda mövcud coğrafi-iqtisadi potensial, transformasiya sürəti və bütövlükdə iqtisadi və təbii əhali artımı turizmin inkişafı üçün bazar xüsusiyyətlərinə uyğun amillər və nəticələr formalaşdırır. Respublikada əhalinin kənd yerlərində yaşaması, sahibkarlığın kənd yerlərində inkişafa zəruriyyəti turizm yolu ilə mümkünlüyü onun əsas obyektivliyini təmin edir. Regionların kompleks inkişafına turizmin təsiri qarşılıqlı əlaqədə həll edilir. Turizmin sahələrinin seçilməsi hər bir bölgə üçün potensiala uyğunlaşdırılır. Hansı turizm növünün səmərəliliyi çox meyarlı fəaliyyət və proqnozlara görə müəyyənləşir. Belə proqnozlardan mühümü sosial meyarlardır.
Turizm Azərbaycan əhalisi üçün son illərdə məskunlaşma və təbii, coğrafi şəraitin intensiv istifadəsi şəraitində daha aktual sahəyə çevrilmişdir. Məskunlaşmanın region prioritetliyi mövcud olan dövrlərdə kənd turizmin, yerli təbii-iqlim şəraitinən istifadə etmək daha geniş yer tutmuşdur. Əhalinin rifahının dəyişməsi onların bir sıra ənənəvi tələbatının ödənilməsi, yeni daha çox dünya qəyərlərinə uyğun tələbat növünün artmasına səbəb olur. Bu isə respublikada tarixi dövrlərdə müəyyən xüsusiyyətlərə özünü formalaşdırır. Belə ki, 1970-1980-cı illərdə mərkəzləşdirilmiş qaydada turizm subyetləri genişlənir, ümumi ittifaq göndərişlərlə vahid sistem halında hər bir ölkədə mövcud və layihələndirilən turizm bazaları, ümumi ittifaq ehtiyacları üçün istifadə olunmaqla,¹³⁴ onların maliyyələşdirilməsi və maddi-texniki bazasının yaradılması təmin olunur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində turizmin inkişafının yeni tip modelləri və əsas əlamətləri yaranır. Və bu əlamətlər müxtəlif ölkələrdə eyni həll olunmur. Onun region xüsusiyyətləri, birbaşa sahibkarlıq, biznes, maliyyələşdirmə xüsusiyyətləri ilə əlaqəli dəyişir.
Azərbaycan Respublikasının müstəqillik və dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyası, neft strategiyası və beynəlxalq layihələrin respublikada aparıcı iqtisadi həlqəyə çevrilməsi turizmin zəruriliyi, onun subyektlərinin və istehlakçıların panaramasını dəyişdi. Turizmin bazar iqtisadiyyatı şəraitində yeni mülkiyyətçiləri, kapital və resurs

təminatçıları, hüquqi və fiziki şəxs kimi turizm bazarıda öz turizm məhsulu və onun istifadəsi kimi elementləri meydana çıxır. Ona görə də turizm sahəsində qərar qəbulu, planlaşma və tənzimləmə idarəetmə siyasəti sərbəst və bir sıra sosial, məqsədli və həmçinin qlobal və lokal meyarların əsasında inkişafı imkanları yaranır. Turizm artıq potensial şəraitdən iqtisadi və sosial dövriyyəyə cəlb olunan aktiv dövlət siyasətinin tərkib hissəsi kimi formalaşır və inkişaf edir.

Azərbaycanda turizmin təşkilatlanması 1920-ci ildən «proletar turizm» və «ekskursiyalar cəmiyyəti» adlanan ümumi ittifaq təşkilatı Bakı şöbəsi ilə başlayır. 1929-ci ildə Bakıda ümumittifaq «turist» səhmdar cəmiyyətinin Bakı şöbəsi fəaliyyətə başlayır. Bu şöbə ancaq xaricdən gələn qonaqları qəbul etməklə məşğul olur.²⁵