1. Xyusining harajatlari Mohiyati va tarkibi

Baholarni shakllantirishga xarajatli yondaShuv myetodida XYUS ning tovarlarni ishlab chiqarish va realizasiya qilish haqiqiy xarajatlari asosiy tayanch nuqta sifatida qabul qilinadi. Baholarni shakllantirishning bu myetodi tarixiy jihatdan yeng qadimgi va yeng ishonchli hisoblanadi. Uning asosida XYUS mahsu-lotni ishlab chiqarish va realizasiya qilish xarajatlarining bux-galtyeriya hujjatlari bilan tasdiqlangan xarajatlaridan iborat bо‘lgan haqiqiy kategoriya yotadi. Ma’lum darajada bunday yonda-Shuvning obrо‘si baholarni shakllantirishni barcha xarajatlarga normal daromadlarni tо‘liq olish va ularning ishlab chiqarilgan tovarlar о‘rtasida tо‘g’ri taqsimlanishining XYUS uchun zarurli-gini nazarda tutuvchi iqtisodiy nazariya orqali qо‘llab-quvvatla-nishi bilan belgilanadi. Biroq baholarni shakllantirishning xa-rajatli myetodi ba’zi bir kamchiliklarga yega. Xususan, kо‘p hol-larda mahsulot birligiga tо‘g’ri kyeluvchi xarajatlarning salmog’i-ni, bu narsa ushbu yondaShuvga kо‘ra bahoning asosi bо‘lishiga qaramasdan, baho о‘rnatilgunga qadar uni aniqlashning iloji yо‘q.
Mahsulotni bozorda realizasiya qilishni tashkil yetishdagi bahoning darajasini ishlab chiqarish masshtabi va sotish hajmi aniqlab beradi. Iqtisodiy nazariya va buxgaltyeriya hisobiga kо‘ra, mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilingan xarajatlarning salmog’i ishlab chiqarish masshtabiga tо‘g’ridan-tо‘g’ri bog’liq. Mah-sulotni ishlab chiqarish hajmi orsa, bir buYumga tо‘g’ri kyeluvchi doimiy xarajatlar summasi va uni ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlarning umumiy miqdori kamayadi. Baholarni shakllanti-rishga yondaShuvlarni taqqoslash quyidagi xulosani chiqarishga imkon beradi: savodli myenyejyer, bu sohadagi uning qarori haqiqiy xarajatlarni qoplash va faoliyatning tarkib topgan sharoitlarida kо‘zda tutilgan foydaning tyegishli о‘lchamini olishning zarurligi bilan belgilangan bir paytda, baholarni shakllantirishning passiv yо‘liga turmasligi kerak. Bu yerda passiv baholarni shakl-lantirish deyilganda baholarni qat’iy tarzda xarajatlar myetodi asosida yoki raqobatchilarning bahoviy qarorlari ta’siri ostida о‘rnatilishi nazarda tutilayapti.
Hozirgi sharoitda baholarni shakllantirishdagi yeng oqilona yondaShuvlardan biri baholarni faol shakllantirish hisoblanadi. U realizasiyani boshqarish siyosati doirasida yeng foydali ishlab chiqarish hajmi, ishlab chiqarishning о‘rtacha xarajatlari va opyera-siyalar foydaliligining maqsadli darajasiga yerishish maqsadida baholarning о‘rnatilishini kо‘zda tutadi. Baholarni boshqarish orqali realizasiyaning kerakli hajmi va unga mos kyeladigan о‘rtacha xarajatlarning miqdoriga yerishiladiki, bu narsa oxir-oqibatda, XYUSni opyerasiyalar foydaliligining kо‘zda tutilgan darajasiga olib chiqadi.
Muammoni hal yetishga bunday yondaShuv baholarni shakllanti-rish xarajatli myetodining “kasal” joyidan – “kuchsiz” bozorlarda (kon’Yunkturasi yomonlashib borayotgan bozorlarda) juda Yuqori baholarni yoki “kuchli” bozorlarda (talab о‘sib borayotgan bozorlar-da) juda past baholarni о‘rnatishdan – qochishga imkon beradi.
Baholarni shakllantirishning xarajatli myetodidan voz kyechish oson ish yemas. CHunki bu narsa XYUS larning myenyejyerlari-dan yangi mahsulotni ishlab chiqarishga investisiyalar boshlangun-ga qadar baho bо‘yicha ularning pozisiyalarini aniqlashni taqozo yetadi. Buning uchun yangi buYumlarni yaratish algoritmini tо‘liq о‘zgartirish, baholarni shakllantirishning qimmat yondaShuviga о‘tish kerak.