1. Xyusining harajatlari Mohiyati va tarkibi

UB = T + F
Bu yerda: UB– XYUSning ulgurji bahosi;

T – mahsulot tannarxi;

F – XYUSning foydasi.
UB = UB+ C +UT
Bu yerda: UB – tarmoq ulgurji bahosi;

UB – XYUSning ulgurji bahosi;

S – soliqlar (qо‘shilgan qiymat solig’i, aksizlar,
sotuv solig’i va boshqalar);


UT – ulgurji-ta’minot ustamalari (ta’minot va
transport xarajatlari, ta’minot XYUS-
sining foydasi).
CHB = UB+ S
Bu yerda: CHB – chakana baho;

UB – tarmoq ulgurji bahosi;

S – savdo ustamasi (muomala xarajatlari, savdo
XYUS ning foydasi).

Bahoning minimal chyegarasini ishlab chiqarish chiqimlari aniqlab beradi. Ularning puldagi ifodasini mahsulot tannarxi dyeb atash qabul qilingan. Foyda bahoning majburiy yelementi hisoblanadi. XYUS foyda hisobidan dividyendlarni tо‘laydi, ish-lab chiqarishni kengaytiradi va modernizasiya qiladi, kadrlarni tayyorlashni amalga oshiradi, ijtimoiy sohaga mablag’larni ajratadi. Foyda bahoning muhim yelementi hisoblanib, XYUSning Moliyaviy-iqtisodiy ahvoli uning hajmiga bevosita bog’liq.

Tovarlar vositachilar (ta’minot-ta’minlash, savdo-sotib olish XYUS lari va tashkilotlari hamda boshqa vositachilik firmalari) orqali realizasiya qilinganda bahoda vositachining ustamasi о‘z aksini topadiki, u vositachilik qilganligi uchun komission yig’imlarni, vositachining transport va boshqa xarajatlarini, uning qо‘shilgan qiymat solig’i va foydasini о‘zida aks yettiradi.

7.Savdo ustamasi.

Savdo ustamasi savdo tashkilotlarining mahsulotni ryea-lizasiya qilish bilan bog’liq bо‘lgan xarajatlarini (muomala xara-jatlarini) va ularning foydasini qamrab oladi. Hozirgi paytda savdo ustamalari markazlashtirilgan tarzda tasdiqlanmaydi, ijtimoiy ahamiyatga yega bо‘lgan alohida tovarlar bо‘yicha ularning Yuqori chyegarasi mintaqaning mahalliy ma’muriyati tomonidan belgilanadi.
Baho Yuqorida sanab о‘tilgan barcha yelementlarni о‘zida mu-jassam yetmasligi ham mumkin. Masalan, qishloq xо‘jaligi mahsu-lotlarini sotib olish bahosida qо‘shilgan qiymat solig’i mavjud yemas. Shuningdyek, barcha tovarlar ham aksizosti tovarlari bо‘la-vyermaydi, ayrim tovarlar yesa vositachilarsiz tо‘g’ridan-tо‘g’ri istye’molchilarga sotiladi.
Xilma-xil bо‘lishiga qaramasdan, bozor baholari erkin iqtisodiyotda talab va taklifga muvofiq ravishda о‘rnatiladi. Hu-kumatning baholarni shakllantirish tizimiga aralaShuvi (bunday deyilganda, odatda, tovarlarga baholarni shakllantirish jarayoni va baholar tizimi tuShuniladi), jahon amaliyotining kо‘rsati-shicha, kо‘pchilik hollarda, iqtisodiy vaziyatni murakkablashtiradi. Buning sababi Shundaki, davlat organlari, odatda, о‘zlarining biznyesga ishtirok yetishlari natijasida qо‘shimcha xarajatlarni vujudga kyeltiradi.
Baholarni aniqlashning turli-tuman konsepsiyalari mavjud. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat:

39. 
    sof qiymat asosida baholarni aniqlash (muallifi G.S. Strumilin);
    
40. 
    baholarni о‘rtalashtirilgan qiymat asosida aniqlash (D.D. Kondratov);
    
41. 
    takror ishlab chiqarish baholari (V.S. Nyemchinov);
    
42. 
    ob’yektiv asoslangan tarzda baholash (L.S. Kantorovich);
    
43. 
    oxirgi xarajatlarning baholari (S.S. SHatalin).
    
44. 
    va boshqalar.
    

Bahoni hisoblashning “о‘rtacha xarajatlar va foyda” myeto-di о‘z asosiga ishlab chiqarishning о‘rtacha chiqimlari va ustamasini oladi. Bunda baho ishlab chiqarish chiqimlari va foydaning yig’indisi sifatida qaraladi. Bu yerda foydaning qismlari yesa foydalanilayotgan mehnat va tabiiy resurslarga, kapitalga pro-porsional ravishda aniqlanadi. Bu myetodga kо‘ra mehnatning qiy-mati bahoning asosi bо‘lib xizmat qiladi.
Bunday yondaShuv erkin bozor tizimi nuqtai nazaridan о‘zini oqlamaydi, chunki kо‘p XYUS lar о‘z tovarlarini Yuqori bahoga yega bо‘lishga intilib, xarajatlar va foyda bilan baholamasdan, balki xilma-xil omillarni hisobga olgan holda baholaydi. Holbuki, amaliyotda ana Shunday bо‘lishi mumkin yekan. Har holda buni nyeoklassiklar tasdiqlaydi. Ularning qarashlaricha, nye’matlarni ishlab chiqarish va realizasiya qilish xarajatlari Shu mahsulotni sotib olish kerakligi yoki yо‘qligi xususidagi istye’molchining tyegishli qarori bilan hyech qanday umumiylik tomoni yо‘q. Bu joyda uni haqiqatdan ham tashvishga soladigan narsa istye’mol-dagi optimallilikdir. Agar u Shu tovarni о‘z yehtiyojlarini qondi-rish uchun Yuqori sifatli dyeb ye’tirof yesa, baholarni qoplashga mо‘ljallangan xarajatlarni (bu yerda yana Shu narsani ham hisobga olish kerakki, u о‘zining ish haqiga bu mahsulotdan tashqari yana boshqa bir qancha mahsulotlarni ham sotib olishi kerak) asosli dyeb hisoblasa, u holda u Shu mahsulot о‘zida mujassam yetgan foyda-lilikka asoslangan holda qaror qabul qiladi. Tovarda mujassam-langan foydalilikni yesa hyech qachon Shu mahsulotni ishlab chiqarish qiymatiga tyenglashtirib bо‘lmaydi. Shuning uchun ham, baholarni shakllantirishning ikkinchi myetodini “bozor nimani kо‘rsasa”, dyeb xarakterlash qabul qilingan.
Bahoni zararsizlik va maqsadli foydani ta’minlash asosida hisoblash myetodi ham ma’lum. Uning asosida zararsizlik grafigi yoki kutilayotgan foydani ta’minlashning tijoriy biznyes-Rejalashtirish yotadi. Ayri hollarda baho chiqariladigan tovar-ning unikalligi asosida о‘rnatiladi. Bu yerda baho о‘rnatilayotgan paytda nafaqat ishlab chiqarish chiqimlari, balki tovarning sotib oluvchi uchun qadr-qimmati ham inobatga olinadi.
Kо‘pchilik hollarda baholar pryeyskurant baholar asosida aniqlanadi. Bunday myetodni amalga oshirish jarayonida savdola-shish imkoniyati mavjud bо‘ladi. Individual sotib oluvchilar uchun buning ahamiyati kamroq bо‘lsa-da, ulgurji sotib oluvchilar uchun bu narsa katta ahamiyatga yega bо‘lib, baholarning umumiy daraja-siga о‘z ta’sirini, albatta, kо‘rsatadi.
Bahoni aniqlashning raqobat savdolari orqali myetodi XYUSlarning pudrat uchun kuraShuvi sharoitida qо‘llaniladi. Bunda XYUS raqobatchilarning kutilayotgan baho takliflarini hi-sobga oladi. U о‘zining oldiga shartnomani qо‘lga kiritishni maqsad qilib qо‘ygan yekan, boshqa raqobatchilarga nisbatan pastroq bо‘lgan bahoni sо‘raydi.
Bahoni о‘rnatish jarayonida faqat iqtisodiy momyentlarni yemas, balki psixologik momyentlarni ham inobatga olmoq lozim. Baholarni shakllantirish borasidagi davlatning tartibga kyeltiruvchi rolini, daromadlardan olinadigan soliqlar va yana kо‘p narsalarni ham unutmaslik kerak. Shuningdyek, baholarni shakl-lantirishning tarmoq xususiyatlarini hisobga olish ham muhim ahamiyat kasb yetadi. Masalan, qishloq xо‘jaligida, baholarning, kamida quyidagi uch yо‘nalishi rivojlanadi:

45. 
    markazlashtirilgan yо‘nalish (mahsulotlar muhim turlari-ning cheklangan doirasiga mо‘ljallangan);
    
46. 
    ulgurji-shartnomaviy yо‘nalish (ishlab chiqarishga mо‘l-jallangan tovarlarni ishlab chiqaruvchi va istye’molchi XYUS lar о‘rtasida);
    
47. 
    ishlab chiqaruvchilar va savdo о‘rtasidagi yо‘nalish (xalq istye’moli, noistye’mol tovarlar va koopyerasiyaga tayyorlashlarga mо‘ljallangan).
    

YUqoridagilardan tashqari, boshqa barcha tovarlarga va Shuning-dyek, о‘z savdo tarmog’i mahsulotlari uchun alohida xо‘jaliklar tomoni-dan bahoni mustaqil ravishda о‘rnatish hollari ham mavjud.