10--mavzu. Yillik oqim va uning o’zgarishi

Minimal oqim – yoki eng kam suv sarflari, asosan daryolar yer osti suvlaridan to’yingan davrlarda kuzatiladi. Odatda shimoldagi daryolarning kamsuv (qor erimaydigan) davrlarga to’g’ri keladi.
Minimal oqimlarni tadqiq etishda odatda quyidagi tavsiflar e’tiborga olinadi:

Daryoning minimal oqimini hisoblash uchun, eng kam oqimning qishki va yoz-kuzgi mavsumlar uchun alohida hisoblanadi va suvdan turli hil maqsadlardafoydalanish imkoniyatlari aniqlanadi.

Minimal sarflarning hisoblo ta’minlanganliklari sug’orishni loyihalash uchun 85%, gidrostansiyalarni-90% va suv ta’minoti uchun 95-97%ga teng deb qabul qilinadi.
1. Gidrometrik ma’lumotlar yetarli bo’lganda minimal sarflarni hisoblash tartibi, maksimal oqimlarni hisoblashga o’xshash nazariy ta’minlanganlik egri chizig’i orqali bajariladi.
O’rtacha kunlik yoki 30 kunlik o’rtacha minimal sarflar qish va yoz-kuz mavsumlari uchun statistik ma’lumotlarni qayta ishlash yo’li bilan Foster formulasi yordamida aniqlanadi:
(25.7)
Bu yerda: Q_xmin - hisobli minimal suv sarfi, m³/s
Q_0min - minimaloqim sarfi me’yori


(25.8)
C_vmin - minimal sarfning variatsiya koeffitsenti
C_smin - minimal sarfning asimmetriya koeffitsenti

Agar daryo suvlari qurib yoki muzlab qolish holatlari bo’lgan yillar (mavsumlar) uchun minimal sarflar ta’minlanganlik egri chiziqlari yordamida aniqlanadi.
2. 30 kunlik sarflar qish va yoz-kuzgi mavsumlar uchun, gidrometrik kuzatish ma’lumotlari yo’q bo’lganda quyidagi usullar bilan aniqlanadi;
a) o’rtacha daryolar uchun (F<7500km²) P=80% minimal oqim izo chiziqlar xaritasidan topiladi;
b) kichik daryolar uchun (F<200 km²), quyidagi formula yordamida topiladi:
(25.9)
Bu yerdsa: Q_80% - 30 kunlik (o’rtacha oylik) minimal suv sarfi P = 80% uchun, m³/s da.
a, f₀ va p – fizik – geografik sharoitni hisobga oluvchi parametrlar.


Nazorat savollari
1. Oqim me’yori nima?
2. Yillik oqimning ta’minlanganligini ta’riflang?
3. Daryoning yillik oqimini hisoblashning binominal egri chiziq parametrlari (Forster formulasiga) va uch parametrli gamma taqsimlanish egri chiziqlari (Kritskiy-Menkel formulasi)ni yozing va izohlang?
4. nimani bildiradi?
5. Variatsiya koeffisienti nima?
6. Minimal sarflarning hosil bo’lishiga qanday omillarga ta’sir etadi?