10-lekciya. Mayli eginlerdin` A`H`miyeti. Aygabagar, maxsar, mayli zigir biologiyasi h`am jetjstiriw texnologiyasi

Ayg`abag`ar mayı tiykarınan azıq-awqatta paydalanadı. Ol aqshıl-sarı ren`li, tınıq yarım kebetug`ın (yod sanı 119-144) tuxım quramında 29-56% may ha`m 15% belok boladı. May quramında 62% ke shekem biologiyalıq aktiv menol kislotası, vitaminlerden A, D, E, K ha`m fosfatidlar bar.Ayg`abag`ar mayı margarin, mayonez, balıq ha`m sabzavot konserva-ları, konditer o`nimlerin islep shıg`arıwda, lak-boyaw, sabın tayarlawda isletiledi.May alıng`annan keyin qalatug`ın shıg`ındıları-shrot ha`m gu`njara sharwa mallarına joqarı sapalı azıq bolıp tabıladı. Gu`njara quramında 5-7%, shrotta bolsa 1% may, 30-35% belok boladı. Gu`njaradan halwa tayarlanadı. Ayg`abag`ardın` korzinkası da sharwa mallarına jaqsı azıq bolıp tabıladı. Ayg`abag`ardın` watanı Arqa Amerikanın` tu`slik rayonları bolıp Evropag`a XVI a`sirdin` baslarında keltirilgen. Da`slep ayg`abag`ar dekorativ o`simlik sıpatında qollanılg`an. En` birinshi ma`rte ayg`abag`ar mayı 1835 jılı Rossiyada islep shıg`arılg`an. Jer ju`zinde ayg`abag`ar 18,33 mln gektarg`a egiledi. Sistematikası. Ayg`abag`ar-Asteraceae semeystvosına, Helianthus annus L. a`wladı ha`m tu`rine tiyisli. Ma`deniy tu`ri egislik ha`m dekorativlik tu`rlerge bo`linedi. Ayg`abag`ar sortları tuxımının` u`lkenligi, mayının` mug`darına ha`m mag`ızının` shıg`ıwına qarap 3 gruppag`a bo`linedi. 1. Maylı ayg`abag`ar: pistesi-mayda, uzınlıg`ı-8-14mm, 1000 danasının` awırlıg`ı-35-80 g, qabıg’ı 22-36% ti quraydı, mag`ızının` quramında 53-63% may boladı, 2). Shag`ılatug`ın ayg`abag`ar-pistesi iri, uzınlıg`ı 15-25 mm, 1000 danasının` awırlıg`ı 100-170g qabıg`ının` mug`darı 42-56%, mag`ızının` quramında 20-35% may boladı.3) aralıq ayg`abag`ar-joqarıdag`ı ha`mme ko`rsetkishleri boyınsha ortasha. (su`wret-28 ) Pistesinin` poshag`ında 76 %ke shekem uglerod bolsa, ko`p zıyan keltirmeydi.Biologiyası. Bir jıllıq, jaqsı rawajlang`an, oq tamırlı, qurg`aqshılıqqa shıdamlı. Tuxımı +4-6⁰C ta ko`gerip shıg`adı,10-12⁰C bolg`anda tez ko`geredi. Na`li –6<sup>0</sup>C suwıqqa shıdam beredi. Optimal temperatura 18<sup>0</sup>C boladı. Jaqtılıqtı su`yer, kelte ku`n o`simligi saya jerlerde ha`m bulıtlı hawada o`siwi ha`m rawajlanıwı toqtaydı, japıraqları maydalasadı.Azıqqa talapshan`, 1t piste ha`m tiyisli paxal-japıraq payda etiw ushın 50-60 kg azot, 20-25 kg fosfor, 120-160 kg kaliy sarplanadı. Azıq elementlerin ko`p talap etetug`ın da`wiri- korzinkasının` rawajlanıwdan gu`llewge shekem bolg`an da`wiri. Gu`llew da`wirine jetkende ayg`abag`ar 60% azottı, 80 % fosfordı ha`m 90 % kaliydi o`zlestirgen boladı. Sortlar:O`zbekstanda rayonlastırılg`an- «VNÍÍMK-8931», «Chkalov-skiy gigant». Jetistiriw texnologiyası. Ayg`abag`ar islew beriletug`ın atızda, gu`zgi ha`m ba`ha`rgi biyday ornına almaslap egiledi. Jabayı sho`plerden tazalang`an ba`ha`rgi da`n eginlerinen (arpa, biyday) keyin egiw mu`mkin. Ayg`abag`ar qant la`blebi, jon`ıshqa ha`m sudan sho`binen keyin egilmeydi, sebebi bul eginler topıraqtı qurg`atıp jiberedi. Raps, soya ha`m lobiyadan keyinde egilmeydi, sebebi kesellikleri bir qıylı. Ayg`abag`ar bir egilgen jerge 8-10jıldan keyin qayta egiliwi mu`mkin.Jerge islew beriwde qollanatug`ın tiykarg`ı talap-ko`p jıllıq sho`plerden tazalaw, tegislew, ıg`allıqtı saqlaw, ko`p jıllıq jabayı sho`pler menen zıyanlang`an jerlerge ko`p basqıshlı islew beriledi: 6-8sm ge disklanadı, keyin 10-12sm chizellenedi, awır borona ju`rgiziledi (BDT-7), sho`p o`sip shıqqanda jer aydaladı.Egiwden aldın topıraq beti tegislenedi, kultivatsiya 8-10 sm teren`likte o`tkeriledi ha`m borona ju`rgiziledi.To`gin beriw. Jerge aydawdan aldın organikalıq ha`m fosforlı-kaliylı to`ginler beriledi. Organikalıq to`ginnen 15-20t/ga qıy, 45-60 kg P, K egiw menen birge 10-15 kg NPK, ko`gerip shıqqannan keyin 30-50 kg N, 20-40 kg P beriledi.Egiw. Egiw ushın rayonlastırılg`an sorttın` tuxımı egiledi. Tuxım 1000 danasının` awırlıg`ı 50-100 g bolıwı kerek, ko`geriwshen`ligi 95% ten kem bolmaslıg`ı, tu`p sanı ıg`al jerlerde 40-50 mın`, ayırım suwg`arılg`an jerlerde 30-40 mın`, lalmi jerlerde 20-30 mın` o`simlik bolıwı maqsetke muwapıq. A`melde egiletug`ın tuxım mug`darı tuxım sapasına, egiw usılına, sortlarının` biologiyasına baylanıslı boladı.Ayg`abag`ar tuxımı egiwden aldın fentiuram menen islenedi (3 kg/t), intensiv jetistiriw texnologiyası qollang`anda birlemew ushın anıq belgilengen mug`dardag`ı tuxım egiledi. Ortasha 45-55 mın` dana tuxım egiledi yamasa 5-8 kg/ga tuxım alıw ushın, 35-40 kg/ga silos tayarlaw ushın, egiw teren`ligi 6-10 sm, qatar arası 70sm egiletug`ın seyalkalar: SUPN-8 SKPP-12 de ayg`abag`ar ken` qatarlap egiledi.O`siw da`wirinde suwg`arıladı. Suwg`arıw mug`darı 600-800m³/ga bolıp, gu`llew da`wirine shekem 2 ma`rte, gu`llew da`wirinde 2 ma`rte, pisiw da`wirine shekem 1 ma`rte suwg`arıladı. O`simlik ren`ine qarap jetilgenin anıqlaw mu`mkin. O`nimnen da`n kombaynlarında arnawlı maslama menen tek sebetleri orıladı. Son` paxallar orıp alınadı, maydalanip shireli azıqlarg`a qosılıp siloslanadı. Sebetlerdin 60-65% bo`legi qarayg`anda o`nim jıynaw baslanadı. Saqlanatug`ın tuxımlardın` ıg`allıg`ı 13% ten aspawı kerek.


Studentlerdin’ bilimin bekkemlew ushin sorawlar:
1. Ayg’abag’ardın’ kelip shıg’ıw watanı ?
2. Ayg’abag’ardın’ morfologiyalıq o’zgesheligi?
3. Ayg’abag’ardan alınatug’ın o’nimler ?
4. Ayg’abag’ardın’ egiw mug’darı ha’m usılı qanday?
5. Ayg’abag’ar respublikamızda qay waqıtta egiledi ?
6. Ayg’abag’ardın’ tuxımgershiligi ?
7. Ayg’abag’ardın’ hasılı qay waqıtta jıynap alınadı ?
8. Ayg’abag’ardın’ tuxımı egis aldınan ne menen da’rilenedi?
9. O’zbekistanda ayg’abag’ardın’ qanday sortlari egiledi?
10. Ayg’abag’ardın’ tuxımında neshe protsent may boladı?