10-Ma’ruza 10-mavzu: Standartlashtirishning asosiy qonun-qoidalari. Standartlashtirish to`g`risidagi qonun mohiyati. Reja

10-Ma’ruza


10-mavzu: Standartlashtirishning asosiy qonun-qoidalari. Standartlashtirish to`g`risidagi qonun mohiyati.
Reja:
10.1.Standartlashtirishning asosiy qonun-qoidalari
10.2.Standartlashtirish to`g`risidagi qonun mohiyati.
10.1.Standartlashtirishning asosiy qonun-qoidalari. Standartlashtirish bilan shug‘ullanadigan milliy idora O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirish sohasidagi ishlami quyidagi qonun-qoidalargaasosan tashkil etadi: ixtiyoriylik, oshkoralik, baynalminallik, barcha manfaatdor tomonlaming ishtiroki, texnikaviy darajaning va samaradorlikning hisobga olmishi, asossiz har xillikning qisqartirilishi, standartlarning toiiqligi va uyg‘unligi. Standartlarni ishlab chiqishda quyidagilarni: standartlashtirilgan o‘zaro bog‘langan obyektlarga qo‘yilgan talablami kelishib olish va standartlashtirish bo‘yicha me’yoriy hujjatlami amalda joriy etish muddatlarini uyg‘unlashtirish yoii bilan shu obyektlami to’liq va har tomonlama standartlashtirish; me’yoriy hujjatlarga kiritiladigan talablaming maqbulligini ta’minlash lozim. Zamonaviy fan va texnika yutuqlari, chet el va mamlakatimizning ilg‘or tajribasiga muvofiqlashtirib, muntazam tekshirish va standart talablarini yangilash yo’li bilan standartdagi ko‘rsatkichlami o‘z vaqtida o‘zgartirib turish kerak. Standartlar faqat shunday talablami joriy etish kerakki, ular mahsulot xossasini va undan foydalanish xususiyatiga oid tomonlami aniqlash lozim. Standartlarda obyektiv ravishda tekshirilishi mumkin boigan alablar kiritiladi. Standartlar mahsulotni sertifikatlashtirish maqsadlari uchun yaroqli boiishi kerak. Standart talablarining bir xil ma’noda tushunilishini ta’minlash uchun u aniq va yaqqol ifoda etilish lozim. O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirish bo‘yicha ishlar « o‘zstandart” agentligi tomonidai standartlashtirish bo‘yicha texnika qo‘mitalan (TQ), korxonalar, birlashmalar va boshqa manfaatdor tashkilotlaming boiajak rejalari (dasturlari) tuziladigan yillik rejalar bo‘yicha amalga oshiriladi. Respublika standartlashtirish rejasiga birinchi navbatda milliy standartlar talablari bilan uyg‘unlanishini, insonlaming hayoti va sog’lig’i uchun xavfsizlikni, atrof-muhitning muhofaza qilinishini, iste’molchilar huquqining himoya qilinishini, milliy sotsial-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy dasturlaming amalga oshirilishini ta’minlaydigan standartlami ishlab chiqish kiritiladi. O‘zbekiston Respublikasi standartlari va texnikaviy shartlami ishlab chiqish, odatda har bir manfaatdor korxona va tashkilotlaming muhtor vakili bo‘lgan mutaxassislardan tashkil topgan texnikaviy qo‘mitalar (TQ) kuchi bilan yoki standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Texnik qo‘mitalar o‘z faoliyatini standartlashtirish bo‘yicha texnikaviy qo‘mita haqidagi Namunaviy nizom asosida ishlab chiqilgan «Texnik qo‘mitalar”ning nizomiga muvofiq tayanch tashkilot esa «Standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilot to‘g‘risida”gi Namunaviy nizom asosida amalga oshiriladi.
Texnik qo‘mitalar va tayanch tashkilotlar joriy qonunlar hamda O‘zbekiston Respublikasi standartlarining loyihasi va texnikaviy shartlarining ishlab chiqilishi yuzasidan tuzilgan shaxtnomaga muvofiq ulaming sifati va o‘z muddatida olib borilishi uchun javobgardir.Respublika standartlari va ularga o‘zgartirishlar tasdiqlanishdarajasidan qat'iy nazar « o‘zstandart” agentligi davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim. « o‘zstandart” agentligi respublikada standartlashtirish bo‘yicha ishlarga umumiy uslubiy rahbarlikni ta’minlaydi. Sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida standartlashtirish bo‘yicha ishlami tashkil qilish va muvofiqlashtirish uchun zarurat boigan hollarda, 0 ‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, idoralari, uyushmalari, konsemlari va boshqa xo‘jalik tuzilmalaridan boiinmalar (xizmatlar) va (yoki) fan va texnikaning tegishlisohalaridagi yuqori ilmiy-texnikaviy imkoniyatlarga ega bo‘lgan iashkilotlarda standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilotlarida tuziladi. Korxona rahbarlari korxonalarda standartlashtirish bo‘yicha ishlaming tashkil etilishi va bu ishlaming bajarilishi ahvoli uchun bevosita javobgardir. Korxonalar zarur boiganda standartlashtirish bo‘yichaboiinmalar (xizmatlar) konstruktorlik-texnologik yoki ilmiytadqiqot boiimi, laboratoriya, byuro tashkil etadi, ular korxonada standartlashtirish bo‘yicha ishlarga tashkiliy-usuliy va ilmiytexnikaviy rahbarlikni amalga oshiradi, standartlashtirish bo‘yicha ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik va boshqa ishlami bajaradilar, korxonaning boshqa bo‘linmalari tomonidan o‘tkazilayotgan standartlashtirish ishlarini bajarishda ham qatnashadilar. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlarda standartlashtirish bo‘yicha olib boriladigan ishlar asosiy ishlar turiga kiradi. Standartlashtirish sohasidagi me’yoriy hujjatlarning toifalari, standartlarning turlari. o‘zbekiston Respublikasi hududida standartlashtirish obyektlariga qo‘yilgan talablami belgilovchi me’yoriy hujjatlarning quyidagi toifalari qoilaniladi:
Mustaqil davlatlar hamdo‘stligining davlatlararo standartlari (GOST);
O‘zbekiston Davlat standartlari (o‘zDst);
Texnikaviy shartlar (TSh);
Korxonalar, birlashmalar, firmalar, konsemlar va boshqa xo‘jalik subyektlarining standartlari (KSt);
Xalqaro, mintaqa va xorijiy mamlakatlaming milliy standartlari (ISO, IEC va boshqalar), Milliy standarlashtirish obyektlariga:
- yagona texnikaviy tilni qo‘shib hisoblaganda umumtexnikaviy obyektlar, umumiy mashinasozlikda qoilaniladigan buyumlarning namunaviy konstruksiyalari (mahkamlash vositalaii, asboblar va boshqalar), materiallar va moddalaming xususiyati haqidagi ishonchli maiumotlar, texnikaviy-iqtisodiy axborotni tasniflash va kodlash;
- aniq maqsadga yo‘naltirilgan davlat ilmiy-texnikaviy va sotsial-iqtisodiy dasturlari na loyiha obyektlari;
- respublikaga (yoki muayyan korxonalarga) mahsulot yoki iexnologiyaning raqobat qilish qobiliyatini oshirishni ta’minlash imkonini beradigan fan va texnika yutuqlari;
- respublikada ichki ehtiyojini qondirish uchun, shuningdek, ishlab chiqariladigan mahsulotlar kiritiladi. Standartlarning talablari va texnikaviy shartlari xalqaro, mintaqaviy va sanoati rivojlangan xorijiy mamlakatlaming milliy standartlari talablari bilan uyg‘unlashtirilishi lozim. Standartlar va texnikaviy shartlami tasdiqlovchi tashkilotlar standartlarning talablari asoslanganligi uchun standartlar va texnikaviy shartlami ishlab chiquvchi bilan barobar javobgar hisoblanadilar. Standartlar va texnikaviy shartlar fan va texnikaning tegishli sohalarida chet ellarda va mamlakatimizda erishilgan eng yuqori yutuqlarini, chet mamlakatlaming xalqaro, mintaqaviy va milliy standartlari, talablarini hisobga olib, ilmiy-tadqiqot, tajriba konstruktorlik, texnologik va loyihalash ishlarining natijalariga asoslangan holda ishlab chiqilishi va respublikani iqtisodiy va sotsial rivojlantirish uchun eng maqbul qarorlar qabul qilish nazarda tutilishi lozim. Texnikaviy shartlar va standartlarda majburiy talablarga doir boiimda bayon etilgan, masalan, sinov usullarini, joylashtirish, transportda tashish, tamg‘alash naboshqalami belgilaydigan, boshqa standartlarga havola qilingan taqdirda, ishora qilingan standartlarning talablari qoilanish uchun majburiy bo’lib qoladi. Agar mahsulotning majburiy talablariga muvofiqligi amaJdagi standartlarga mo‘ljallangan tartibda tasdiqlanmasa yoki sertifikatlashtirish lozim boigan mahsulot sertifikatlashtiruvchi sinovlardan o‘tmagan bo‘lsa, is'temol qilinishi mumkin emas, Xorijdan keltirilayotgan va aholiga chiqarilayotgan mahsulot o‘zbekiston Respublikasida qo‘llanilayotgan standartlar va texnikaviy shartlarnmg majburiy talablariga javob berishi, shuningdek, sertifikatlashtirishi lozim bo‘lgan mahsulotni tegishli sertifikatlar bilan yoki « o‘zstandart” agentligi, o‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, qurilish davlat qo‘mitasi, Sogiiqni saqlash vazirligi (ulaming vakolati doirasida) hududiy idoralarning xulosasi yoki tegishli sertifikati bilan tasdiqlanishi lozim.Standartlar va texnikaviy shartlaming majburiy talablari idoraviy bo‘ysunishidan va mulkchilikning qaysi shaklda bo’lishidan qat'iy nazar barcha davlat, kooperativ, ijara, uyushma, qo‘shma va boshqa korxona hamda tashkilotlar, shuningdek, respublika hududida ishbilarmonlik faoliyati bilan sbug‘ullanayotgan fuqarolarga ham ta’lluqlidir. Standartlashtirishning majburiy talablari va texnikaviy shartlaming buzilishiga yoki qo‘ygan korxonalar va mansabdor shaxslar amaldagi qonunlarga binoan javobgarlikka tortiladilar. Standartlar va texnikaviy shartlar mahsulotning aholi hayoti va sogiigi uchun xavfsizligi, atrof-muhitni muhofaza qilish, barcha resurslami tejab-tergash va boshqalar bo‘yicha texnikaviy qonuniy me’yorlarga amal qilinishini ta’minlash lozim. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotga texnikaviy shartlar va korxona standartlari talablari ushbu mahsulotga davlatlararo va milliy standartlaming majburiy talablariga qarama-qarshi bo‘lmasligi va o‘sha standartlarda ko‘rsatilgan talablardan past boimasligi shart. Lozim boigan taqdirda mahsulotning asosiy texnikaviy iqtisodiy ko‘rsatkichlarini, uning nomlar (turlar)ining oqilona tarkibiva boshqa talablarini aniq belgilaydigan bir turdagi mahsulot guruhiga standart ishlab chiqilishi mumkin. Asos boiuvchi standartlar tashkiliy-texnikaviy jarayonlaming bajarilishi, shu jumladan ishlab chiqish, ishlab chiqarish va mahsulotni qoilash jarayonlari tartibini (qoidalarini), shuningdek faoliyatini muayyan sohasida ishlami taslikil etishning asosiy(umumiy) qoidalarini belgilaydi. Umumtexnikaviy standartlar mahsulotning texnikaviy jihatdan bir-biriga mos boiishi va o‘zaro almashinuvini ta’minlash uchun zarur boigan ishlab chiqish, ishlab chiqarish va mahsulotni qoilashning umumtexnikaviy talablarini, shuningdek, mehnat xavfsizligi,atrof-muhitni himoya qilish (ekologiya), zararli ta’sirlardan (shovqin, tebranish va boshqalardan) himoya qilish, namunaviy texnologik jarayonlar, mahsulot sifatini nazorat qilish (smash) usullari, hujjatlami birxillashtirish talablarini belgilaydi.Mahsulotning aniq turi (belgisi, andozasi va boshqalar)ga texnikaviy shartlar standartlari mahsulot sifatiga har tomonlama talablari belgilaydi. Texnikaviy shartlaming milliy standartlari ommaviy yoki seriyali ishlab chiqarilayotgan mahsulot uchun ishlab chiqiladi. Texnikaviy talablaming standartlari mahsulotning to‘g‘ri foydalanishini, buyumlarning pishiqligi (uzoq muddatga chidashi), texnikaviy moslashuvchanligi va o‘zaro almashinuvchanligini, mashinalar, uskunalar va asboblaming birxilligini, mahsulotning raqobatbardoshlik qobiliyati oshirilishini ta’minlaydigan asosiy ko‘rsatkichlar me’yori va talablarini belgilaydi. Nazorat usullari (sinovlar, taxlil qilishlar, oichovlar, ta’riflashlar)standartlan mahsulotining bitta yoki bir nechta turdosh guruhlari uchun ishlab chiqUadi. Standart sin ash ishlarida namunalarnitanlash tartibini, bu mahsulotning sifat ko‘rsatkichlarinibaholash birligini ta’minlash maqsadida uning iste’mol qilish (foydalanish), ta’riflarini nazorat qilish (sinash, tahlil qilish,ta’riflash, oichash) usullarini, shuningdek mahsulotni yaratish, nazorat qilish, sertifikatlashtirish va foydalanish chog‘ida sinab ko‘rish usullarini belgilaydi. Standartlarning tuzilishi, bayon etilishi, rasmiylashtirilishi va mazmuni o‘zDSt 1.5-93 0 ‘zbekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi (oxirgi o‘zgartirish 1999-yilda kiritilgan). Standartlami va texnikaviy shartlami tekshirish, qayta ko‘rish, o‘zgartirish va bekor qilish tartibi ushbu standart talablariga, texnikaviy shartlar esa o‘zDSt 1.2-92. o‘zbekiston Respblikasining standartlashtirish davlat tizimi. Texnikaviy shartlami ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va davlat ro‘yhatidan o‘tkazish tartibi ushbu standart talablariga to‘g‘ri kelishi kerak.