10-Mavzu. Banklarning moliya bozoridagi operatsiyalari reja

Markaziy banklarning qimmatli qog„ozlar bozoridagi o„rni

Markaziy banklar yordamchi tartibga solish organlari sifatida faoliyat yuritib, mamlakat fond bozorining holati uchun to‗liq javobgar bo‗lgan davlat boshqaruv organlari bilan uzviy hamkorlik qiladi. Ushbu sohadagi bunday munosabatlar, odatda, maxsus shartnomalar bilan rasmiylashtirilib, ularda mas‘uliyat sohalari, nazorat shubalari va hokazolar bo‗lib olinadi.
Markaziy banklar qimmatli qog‗ozlar emitentlari sifatida chiqishlari mumkin. O‗zbekistonda, masalan, Markaziy bankka depozit va omonat sertifikatlar, shuningdek, veksellarni muomalaga chiqarish uchun ruxsat berilgan. O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki bunday qog‗ozlarni chiqarishni tartibga soluvchi nizom va yo‗riqnomalarni o‗zi ishlab chiqadi va tasdiqlaydi.
Markaziy banklar sarmoyadorlar rolida ham chiqishi mumkin. Qoidaga muvofiq, markaziy banklar qimmatli qog‗ozlarni ulardan daromad olish uchun emas, balki iqtisodiyotda pul–kreditni tartibga solish maqsadida sotib oladi. Masalan, O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki davlat qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib olish huquqiga egadir.
SHuni ham qayd etib o‗tish kerakki, ko‗p hollarda markaziy banklar davlat pul muomalasining holati uchun javobgar sifatida davlat qimmatli qog‗ozlari savdolarini tashkil etuvchilar bo‗ladi. Ular dastlab nafaqat kimoshdi savdosi (auksionlar) va ikkilamchi savdoni tashkil etadi, balki davlat qimmatli qog‗ozlarini saqlash va ularning hisobini yuritish huquqini ta‘minlaydi, xazina (Moliya vazirligi) topshirig‗i bo‗yicha ularning so‗ndirilishini va ular bo‗yicha daromadlarning to‗lanishini amalga oshiradi, uning boshqa topshiriqlarini ham bajaradi, shuningdek, dilerlar bilan o‗zaro harakat qilib, ichki va tashqi davlat qarzlari bo‗yicha xizmat ko‗rsatishga doir bir qancha juda muhim texnik operatsiyalarni ham amalga oshiradi.
Markaziy banklar "banklar banki" bo‗lib, tijorat banklarining ish–faoliyatini, xususan ularning qimmatli qog‗ozlarni sotib olish uchun ssudalar berish bilan bog‗liq faoliyatini tartibga solib turadi. AQSHda, masalan, Federal Zaxira tizimi bitimlar ni amalga oshirish yilida qimmatli qog‗ozlarni sotib oluvchilar tomonidan foydalanilishi mumkin bo‗lgan qarz mablag‗lari limitini belgilaydi. Bundan tashqari, markaziy banklar mamlakat xalq xo‗jaligida bank tizimi tomonidan pul (naqd pulli va naqd pulsiz) hisob–kitoblarni amalga oshirish qoidalarini belgilaydi, ular ham fond bozorining holatiga jiddiy ta‘sir ko‗rsatadi.
Markaziy banklar, "hukumat bankirlari" bo‗lib, qonunlarga muvofiq keladigan, qimmatli qog‗ozlarni sotib olish orqali chet el investitsiyalarini repatriatsiyalashda valyutani ayirboshlash mexanizmlarini o‗z ichiga qamrab olgan hujjatlarni ishlab chiqadi, chet el zaemlarini chiqarish yilida garov operatsiyalarini amalga oshiradi, xorijiy kontragentlar bilan fond bitimlarini tuzish yilida xalqaro hisob–kitoblarning to‗g‗riligi uchun nazoratni ta‘minlaydi.
Markaziy banklarning qimmatli qog‗ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar bilan bog‗liq bo‗lgan eng muhim vazifalaridan biri – bu pul–kredit muomalasi orqali iqtisodietni tartibga solib turishdan iboratdir. SHu munosabat bilan kreditni tartibga solishning mumtoz (klassik) usuli bo‗lgan qayta hisob yuritish siyosati eng ko‗p tarqalgan siyosat bo‗lib qoldi. Qayta hisob yuritish siyosati deganda, markaziy bank veksellarni sotib oladigan sharoitlar tushuniladi. Agar veksellarni qayta hisoblash yilida tijorat banki mustaqil ravishda vekselnr qayta moliyalay olmasa yoki uning o‗ziga pul kerak bo‗lsa, u birinchi darajali (birinchi klass) veksellarni markaziy bankka taklif etishi mumkin, markaziy bank veksellarning ishonchliligiga shubxa qilmasa, ularni hisobga oladi. Biroq markaziy bank tijorat bankiga vekselda ko‗rsatilgan barcha summani emas, balki hisobga olish stavkasi miqdorida kamaytirilgan summani to‗laydi. Hisobga olish stavkasi – veksel markaziy bankka qo‗yilgan yildan boshlab uni to‗lash muddati kelguniga qadar saqlangan yil uchun beriladigan foiz summasidir. Boshqacha aytganda, hisobga olish stavkasi veksellarni sotib olish uchun markaziy bankdagi foiz stavkasidir. Markaziy bank qayta hisoblash stavkasini pasaytirgan yilda, u tijorat banklari zaxira
hisobraqamlarini to‗ldirishini osonlashtiradi va bu bilan kredit ekspansiyasini rarbatlantiradi. Markaziy bank hisobga olish stavkasini pasaytirib yoki ko‗paytirib, muomaladagi pul massasiga ta‘sir ko‗rsatishga harakat qiladi. Tijorat banki tomonidan ushlab qolinadigan foiz summasi bu yilda markaziy bankning hisobga olish stavkasidan 0,5 – 1,5 foiz yuqori bo‗ladi. Ayni mana shu farq hisobiga tijorat banki xara – jatlari qoplanib, ularning foyda olishi ta‘minlanadi. Biroq markaziy bankda hisobga olingan veksel qayta hisoblangan yoki rediskontlangan taqdirda, tijorat bankining foydasi veksel oddiy hisobga olingan yildagiga nisbatan ancha kam bo‗ladi.
Qayta hisoblash siyosati XIX asr oxiri – XX asr boshida juda keng ommalashgan bo‗lib, keyinchalik uning ko‗lami anchagina qisqardi. Ssuda kapitallari bozorida moliyaviy kapital va yirik banklar xukmronlik qilgan sharoitlarda foiz stavkalari bozor qatnashchilarining o‗zaro stixiyali kurashlari natijasida emas, balki monopolistik kelishuv natijasida belgilanadi. Bu foiz me‘yori darajasiga ta‘sir ko‗rsatishni o‗ziga maqsad qilib olgan qayta hisoblash siyosatining samaradorligini cheklaydi. 30–40 – yillarda markaziy banklar J.Keyns tavsiya etgan "arzon pullar" siyosatini, ya‘ni past foiz stavkalari va ko‗plab kreditlar berish siyosatini olib bordi. Qayta hisoblash stavkasi Angliyada 1932–1951-yillarda 2 % darajasida, AQSHda 1937–1948 yillarda 1% darajasida saqlanib turdi. XX asrning 50–yillarida ko‗pgina mamlakatlarda yana faol qayta hisoblash siyosati yuzaga keldi. Ammo umuman olganda, tartibga solishning bu usuli boshqa usullarga nisbatan sustlashdi

3.