10-Мавзу: ХХ асрнинг иккинчи ярмида янги йўналишларни юзага келиши

Транзакцион таҳлил - бу 50 йилларда америкалик психолог ва психиатр Э. Берн томонидан ишлаб чиқилган психотерапия йўналиши.¹⁵ Транзакцион таҳлил усули: ота-она, катталар, бола - психотерапевт Эрик Берннинг сўзларига кўра, улар ҳар биримизда яшайди. Нима учун биз ўзга одамлар билан бошқача йўл тутишимизни ва улар биз билан нима учун бошқача йўл тутишини тушуниш учун уларнинг овозини таниб олишни ўрганишимиз керак. Биз қандай алоқа қиламиз? Биз баъзи одамлар билан хотиржам ва ишонч билан гаплашамиз, бошқаларга ўргатамиз, бошқалардан эса жаҳлимиз билан ниманидир талаб қиламиз. Америкалик психотерапевт Эрик Берн ҳаётимизнинг турли лаҳзаларида ва турли вазиятларда биздаги «мен» нинг учта ҳолати пайдо бўлишини таклиф қилди: Ота-она, катталар ва бола. Берн хулқ-атворини таҳлил қилиш ва нима учун кўпинча ҳамкасбларимиз, болаларимиз ёки дўстларимизни тушунмаслигимизни ва бу вазиятни ўзгартириш учун нима қилишимиз кераклигини билиб олишга имкон берадиган психотерапия усулини ишлаб чиқди. Усулга қуйидагилар киради: 1) таркибий таҳлил (эго ҳолатлар назарияси): 2) эго ҳолатларнинг ўзаро таъсири сифатида «битим» тушунчасига асосланган фаолият ва алоқанинг ҳақиқий транзакцион таҳлили; алоқага кирадиган иккита шахс; 3) психологик «ўйинлар» ни таҳлил қилиш; 4) сценарийларни таҳлил қилиш (ҳаёт сценарийси таҳлили - «сценарий»). Эго-ҳолат субъектнинг мавжуд бўлишининг ҳақиқий усули сифатида тушунилади. Учта асосий эго ҳолати ажратилади: «Ота-она», «Бола» ва "Вояга этганлар". Ўзаро алоқага киришиш, инсон доимо улардан бирида бўлади. Берн томонидан транзакцион таҳлил асосида ишлаб чиқилган психотерапия одамни ўз ҳаётини дастурлаштирадиган скриптлардан, уларнинг хабардорлиги, шахслараро муносабатларда зудлик билан, спонтанлик, самимийлик ва самимийлик билан қаршилик кўрсатиш орқали, оқилона ва мустақил хатти-ҳаракатлар қилишга йўналтиради. Транзакцион таҳлилнинг асосий мақсади - барча эго ҳолатлар ўртасидаги уйғун муносабатлар орқали шахсда мувозанатли вазиятни шакллантириш.
Транзакцион таҳлил замонавий мактаби иккита мезонга эга: аниқлик ва шаффофлик. Тушунувчанлик - бу нафақат маълумоти, ижтимоий мавқеи ва ёши турли даражадаги одамларга материалнинг мавжудлиги, балки мураккаб ақлий ёки ижтимоий ҳодисалар ҳақида оддий тилда гапириш қобилиятидир. Яна бир мезон шундаки, шаффофлик психологик стратегияларнинг ҳалоллигини бошқарув ва алоқа психологиясининг кўплаб замонавий тенденцияларига хос бўлган ҳар қандай манипуляция аломатининг йўқлигини назарда тутади.
Транзакцион таҳлил мактаби психологларининг фикрига кўра, бу дунёдаги eтакчи психологлар, психотерапевтлар, бизнес-маслаҳатчилар томонидан муваффақиятли қўлланиладиган тушунарли, қизиқарли ва самарали психологик моделлардан биридир. Транзакцион таҳлил - бу Эрик Берн томонидан асос солинган ва кейинчалик бошқа тадқиқотчилар томонидан ишлаб чиқилган инсон шахсиятининг назарияси, ижтимоий таъсир ўтказиш ва психотерапия тизими.
Логотерапия- бу ХХ асрнинг 40 йилларида В. Франкл ¹⁶ томонидан ишлаб чиқилган психотерапевтик стратегия бўлиб, ҳаётнинг маъносини изламасдан ва англамай туриб, шахснинг ривожланиши мумкин эмас деган ғояга асосланган. Франкл логотерапиясини яратишда асос бўлган усул экзистенциал психоанализ ҳисобланади.
Логотерапияга кўра, инсон хулқ-атворининг ҳаракатлантирувчи кучи ташқи дунёда мавжуд бўлган ҳаёт мазмунини топиш ва амалга ошириш истаги. Инсоннинг асосий хусусиятларидан бири бу маъно иродасидир. Франкл экзистенциал умидсизлик деб атаган ушбу эҳтиёжнинг зулми шахснинг ақлий ва невротик касалликларининг кенг тарқалган сабаби - нооген бузилишлардир.
Логотерапия инсонга ҳаётни - унинг ўтмишини, ҳозирини, келажагини янада мазмунли қилишига ёрдам бериш учун ишлаб чиқилган ва шу билан уни кўпинча бемаънилик ҳисси билан ҳосил бўлган невроздан халос қилади. Франкл, инсон ҳар доим танлов қилиш ҳуқуқига эга ва унинг учун у жавобгар деб ҳисоблайди. З. Фрейд лаззатланиш ва завқ олишнинг устунлигини эълон қилди, Франкл эса маъно устунлигини эълон қилди, фақат маънога эга бўлган нарса қимматлидир. Агар инсон ҳаётида ҳеч қандай маънога эга бўлмаса ёки у ҳақиқатан ҳам эришиб бўлмайдиган даражада бўлса, унда экзистенциал умидсизлик (ҳаётнинг турғунлиги) пайдо бўлиб, неврозлар ва руҳий касалликларга олиб келади. Логотерапия жараёнида, мижозга ўз ҳаётининг мазмунини топишга ёрдам бериш керак, уни қанчалик жозибали бўлишидан қатъи назар, бошқалардан оддийгина қилиб олиш мумкин эмас.
Уни ҳал қилиш учун, биринчи навбатда, ҳаётнинг индивидуал маъносини топиш мумкин бўлган учта соҳага оид шахсий тажриба муҳокамаси бўлиб ўтадиган Суқрот диалоги усули ишлаб чиқилди. Булар: ижодкорлик, тажрибалар ва таъсир ўтказиб бўлмайдиган ҳолатларга онгли муносабат. Шахс маъно излашда қўллаб-қувватлаши мумкин бўлган асосий соҳалардан бири бу диний эътиқоддир. Логотерапия ўзига хос ноёб терапевтик усулларга эга, масалан, парадоксал ният, рад этиш ва ҳ.к.
Логотерапия турли вазиятларда психологик ёрдам учун самарали бўлади: неврозлар, фобиялар, қўрқувлар, муносабатлардаги қийинчиликлар, депрессия, жинсий алоқадаги муаммолар, психологик травма ва зўравонликни энгиш ва ҳ.к.