10-mavzu. Magnitoelektrik asboblar

R_C  R_m

(7)

Har bir qarshilikning o’zgarishi o’lchashda sodir bo’ladigan hatoga olib keladi. Noqulay sharoitda bu hato asosiy hato miqdoridan (aniqlik sinfidan) oshib ketishi mumkin. Yuqorida aytilganlarning hammasi aniqlik sinfi unchalik yuqori bo’lmagan (0,5; 1,0; 1,5; 2,0 va 2,5) jamlovchi hatosining bir necha o’n gradusgacha еtishiga olib keladi.

O’lchash aniqligi nuqtai nazaridan ishlatilish talablarning oshganligi sababli hozirgi paytda haroartni termojuft bilan o’lchashda millivoltmetrdan foydalanilgandagi kamchiliklardan holi bo’lgan kompensatsion yoki potensiometrik usul tobora keng qo’llanilmoqda.

Avtomatik potensiometrlar

Potensiometrik o’lchash usuli millivoltmetr yordamida olib boriladigan o’lchovdan ancha afzaldir: potensiometrning ko’rsatishi tashqi zanjir qarshiliklarining o’zgarishiga, asbob haroratiga bog’liq emas. Potensiometrda termojuft erkin uchlarining haroratiga avtomatik ravishda tuzatish kiritiladi, shuning uchun o’lchash aniqligi yuqori bo’ladi. Potensiometrlar millivoltmetrdan o’zlarining o’tkir sezgirligi bilan ham ajralib turadi. Potensiometrik o’lchash usuli o’lchanayotgan termojuft TEYKni potensiallar ayirmasi bilan muvozanatlashtirishga (kompensatsiyalashga) asoslangan. Bu potensiallar ayirmasi kalibrlangan qarshilikdagi yordamchi tok manbaidan hosil bo’ladi. Potensiallar ayirmasi termojuft TEYK ning teskari ishorali qiymatga teng. Buni juda ko’p uchraydigan misolda tushuntirish mumkin.

Ma‘lumki, analitik tarozida og’irlikni o’lchash jism og’irligini tarozi toshlari yig’indisining og’irligi bilan muvozanatlashdan iborat. Shu bilan birga bu tarozining strelkasi og’irlik miqdorini ko’rsatmay, balki tarozi toshlarining og’irligi jism og’irligiga aniq mos kelganligini ko’rsatadi. Shundan so’ng toshlarning og’irligi hisoblanadi va olingan natija jismning og’irligini beradi.
Potensiometr zanjiridagi tok manba va termojuftda bir-biriga tomon oqadi hamda EYK muvozanatlashganda zanjirdagi tok kuchi nolga tenglashadi, ana shu nol asbob strelkasining nol holatini ko’rsatadi.
O’lchov paytida nolaviy asbobning strelkasi nolni ko’rsatganda tok manbai zanjiridagi kuchlanishning kamayishini aniqlash kerak. U termojuft TEYKga teng
bo’ladi. TEYKni potensiometr orqali o’lchashning prinsipial chizmasi 7.3-rasmda ko’rsatilgan. Tok yordamida E manbadan zanjirga o’tadi. Bu zanjirning «b» va «c»
nuqtalari o’rtasida o’zgaruvchan qarshilik reoxord R_r ulangan. Reoxord ^L
uzunlikdagi kalibrlangan simdan iborat. «b» nuqta va oraliqdagi reoxordning sirpanuvchi kontaktli sirpangichi joylashgan har qanday D nuqta o’rtasidagi

potensiallar ayirmasi
^Rvd
qarshilikka to’g’ri proporsional bo’ladi. Ketma-ket ulangan

termojuft bilan qayta ulagich P orqali sezgir asbobga nol galvonometr NG ulanadi, termojuft zanjirida tok borligi shu galvonametr orqali aniqlanadi. Termojuft uning toki Rvd tarmoqda yordamchi manba toki bilan bir yo’nalishda yuradigan qilib ulanadi. TEYK ni o’lchash uchun reoxord sirpang’ichi galvonometr strelkasi nolni ko’rsatguncha suriladi.
Ayni paytda R_vd qarshilikdagi kuchlanishning kamayishi o’lchanayotgan TEYK ga teng bo’ladi, quyidagi tenglama bu holatni tavsiflaydi:

E(t,t₀ )  JR_ВД  0
(8)

ёки
E(t,t₀ )  JR_ВД
(9)

^{bu erda J R}вд ^{– Е manba kuchlanishining R}вд ^{tarmoqda kamayishi.}
Zanjir tarmog’idagi tok kuchi butun zanjirdagi tok kuchiga teng, demak:

bundan
^U ВД
^RВД
_ F ^RВС


(10)