10-mavzu. Narx va narx siyosati

 

---

10.2. Narx siyosatini shakllantirish va narx darajasini hisoblash 
uslublari 
 
Narx bilan iste’molchilar o’rtasida juda chambarchas aloqadorlik mavjudki, uni 
iqtisodiy tamoyillar: talab qonuni, talabning narx ravonligi, bozor segmentatsiyasi 
bilan izohlash mumkin. Talab qonuni iste’molchilar odatda qimmat narxlarga 
qaraganda arzon narxlarda ko’proq tovarlar sotib olishini ifodalaydi. Ammo har 
qanday tovar ham «narx-miqdor» aloqadorligiga to’g’ri kelavermaydi. Ayrim 
mahsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda yuqoriroq narxlar ko’proq 
tovar aylanmasi hajmini ta’minlaydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim 
segmentlariga mo’ljalalngan – bular qimmatbaho avtomobillar, kemalar, zeb-ziynat 
buyumlari, muyna va boshqalar. 
Raqobat narx siyosatida muhim barometr bo’lib xizmat qiladi. Korxonalarning 
narx siyosati narx belgilash maqsadlari va uslublariga bog’liq bo’lgan to’rt bozor 
tipini ajratish mumkin: sof raqobat, monopolistik raqobat, oligopolistik raqobat sof 
monopoliya. 
Asosan narxni o’zgartirish yo’li bilan talabga ta’sir ko’rsatish raqobatning narx 
bilan bog’liq usullarini yaratadi. Narx bilan bog’liq bo’lmagan raqobat usullarida 
firmalar o’z mahsulotining o’ziga xos hislatlariga zo’r beradi, mahsulot sotish, 
tovarlar harkati, reklama, mahsulotni joylash, servis kabi marketing qismlariga katta 
e’tibor beradi. 
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi: 
1.Talab omillari (bozorda o’xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo’lgan 
narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga 
yo’naltirilgan narx) 
2.Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda). 
3.Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o’xshash import 
tovarlari,raqobatchilar tovarlariga bo’lgan narxni bilish. 
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat: 
- narxlashtirish masalasi qo’yiladi,
- talabi aniqlanadi, 
- xarajatlari baholanadi,
- raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi,
- narxni shakllantirish uslubi tanlanadi, 
- oxirgi natijaviy narx o’rnatiladi. 
«O’rtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili bo’yicha narx belgilash tovarning 
tannarxiga muayyan ustama qo’yishdan iborat bo’lib, narx belgilashning eng oddiy 
usuli hisoblanadi. Ustama narx miqdori tovar turiga qarab, juda keng chegaralarda 
tebranib turadi. SHuningdek, tovarning ishlab chiqaruvchidan pirovard natijada 
iste’molchiga yetib borishga qarab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo qo’yadigan 
ustama narxlar yakunini ifodalaydi. 
«Ko’zlangan foyda normasi» olishni ta’minlaydigan narx belgilash usulini 

---

qo’llaydigan ishlab chiqaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan 
qaytim foiz olishga intmiladilar. Bu usul o’rtacha solishtirma xarajatlarni 
hisoblashga asoslanadi. 
Narxni chegaraviy xarajatlar bo’yicha belgilash usulini qo’llash bilan firma 
mahsulotning qo’shimcha hajmi birligini bu mahsulotni ishlab chiqarishning alohida 
qiymatiga sotadi, bu holda xarajatlarning faqat bir qismi koplanadi, foyda amalga 
oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishni to’xtatish xavfi ostida 
qolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saqlab qolishni xohlagan sharoitlarda naf 
keltirishi mumkin. 
Savdoda do’konlarga xaridorlarning kelishini ko’paytirish uchun sotuvchilar 
ayrim tovarlarni to’liq xarajatlaridan pastroq baholab, «jalb yetuvchi» narxlar 
yaratadilar. Xaridorlar ko’payadi, ular arzon narxdagi tovarlar bilan birga bunga 
qo’shimcha ravishda narxi me’yorda bo’lgan tovarlarni ham xarid qiladilar.