10-mavzu: Sodda gap sintaksisi. Gapni boʻlaklari. Bosh boʻlaklar. Ega va uning ifodalanishi. Kesim, uning turlari, ifodalanishi. Gap boʻlaklarining ta’rifi va tasnifi. Ega va uning ifodalanishi. Kesimning ta’rifi va turlari

Kesim tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: Sodda kesim va tarkibli kesim 
Sodda kesim. Yakka bir asosli fe’llar bilan ifodalangan kesimlar hamda so’z 
bog’lamasiz kelgan ot kesimlar sodda kesim bo’ladi. Sodda kesim ifoda 
materialiga ko’ra ikki xil: sodda fe’l kesim, sodda ot kesim. 
Sodda fe’l kesim tuslangan fe’l, ravishdosh, sifatdosh bilan ifodalangan 
kesimdir. Masalan: Ot yiqilayotganda, Humoyun oyoqlarini uzangidan chiqarib 
egardan qumga sakradi. Qalin qorlar erib, o’tlar ko’karib qoldi.
Sodda ot kesim fe’ldan boshqa so’z turkumlari: ot, sifat, son, olmosh, ravish, 
undov so’z, taqlid so’z, modal so’z, shuningdek, fe’lning harakat nomi bilan 
ifodalangan kesimdir. Masalan: Yolg’onchi kishi har kim qoshida beobro’dir.
Keng-keng ko’chalari bor-u, lekin markazi tiqilinch. (P.Qodirov) Soyda tosh ko’p, 
terib chiqaraverasan. (P.Qodirov) 
Tarkibli kesim. Ikki va undan ortiq so’z shakllarining qo’shiluvidan hosil 
bo’lgan kesim tarkibli kesim bo’ladi. U doim yetakchi va yordamchi qismlardan 
tashkil topib, yetakchi qism asosiy ma’noni, yordamchi qism qo’shimcha ma’noni 
ifodalaydi. Ifodalanishiga ko’ra tarkibli kesim ham ikki xil:
a) tarkibli fe’l kesim; b) tarkibli ot kesim bo’ladi. 
Tarkibli fe’l kesim quyidagicha ifodalanadi: 
1. Fe’lning analitik shakli bilan ifodalanadi. Bunda o’zining leksik ma’nosini 
saqlagan fe’l yetakchi fe’l, qolganlari esa ko’makchi fe’l yoki to’liqsiz bo’lib, 
yetakchi fe’ldan anglashilgan harakatning bajarilishi bilan bog’liq bo’lgan turli 
qo’shimcha ma’nolarni ifodalaydi. Yetakchi fe’l asosan ravishdosh shaklida 
bo’ladi. Masalan: Bu yumshoq, mulohazali odamga yotoqdoshlarning mehri oshib 

---

qolgan edi. (A.Muxtor). O’rmon ichidan qushlarning sayrashi eshitilib turadi. 
(P.Qodirov). 
2. Yetakchi fe’l ham, ko’makchi fe’l ham tuslovchi qo’shimchalar oladi. 
Bunda aytdi-qo’ydi, chiqdi-kеtdi, yozdi-oldi kabi qo’shilishlar tarkibli kesim 
vazifasida keladi. Men undan shunchaki so’radim-qo’ydim. 
3. Sifatdоsh +bo’lmoq fe’li yoki to’liqsiz fе’ldan iborat bo’ladi: Mashg’ulot 
haftada ikki marta o’tadigan bo’ldi. Bolalar topshiriqni bajargan edi. 
4. Maqsad maylidagi fe’l +bo’lmoq fe’li yoki to’liqsiz fе’ldan iborat bo’ladi: 
Bolalar simdan yasalgan qarmoq bilan baliq tutmoqchi bo’ldi. U o’rnidan 
turmoqchi edi.
5. Оt+fе’l tipidagi frazеоlоgizmlardan: ko’ngli to’ldi, bоshi qоtdi kabi.