10-mavzu: yer osti suvlarining geologik ishi. Reja: Yer osti suvlarining paydo bo`lishi

10-rasm. Karst shakllarining sxematik tasviri: 1 - 
karlar; 2 - ponor; 3 – karst voronkasi; 4 – karst 
bo`shlig`i; 5 – karst g`ori. 

---

boradi, bazan 15-20 m ni tashkil etadi. Ular tog`li rayonlarda ham, tekisliklarda 
ham uchraydi. 
11-rasm. Karst voronkalari. 
12- rasm. Karst qudug`i. 
O`ziga xos yuza karst shakllari erish va suffoziya jarayonlarining birgalikda 
rivojlanishi tufayli hosil bo`ladi. Suffoziya (lotincha suffosio – ostini kavlash) 
deganda bo`shoq jinslar orasidan mayda gil zarralarining yuvilib ketilishi 
tushuniladi. Karstlanuvchi jinslar qum-gilli yotqiziqlar bilan qoplangan hollarda 
shimilayotgan suvlar yordamida ulardagi gil zarralari suv bilan yuvilib, pastdagi 
karst bo`shliqlariga olib tushiladi. SHu tufayli qoplama jinslar cho`kib, ostidagi 
karst bo`shliqlariga o`pirilib tushadi. 
Erosti karst shakllari asosan karst g`orlaridan iborat bo`ladi. Bu eng yirik 
karst shakli bo`lib, uni speleologiya fani o`rganadi. 
Karst g`orlari gorizontal va qiya kanallar tizimidan iborat bo`lib, odatda 
murakkab tarmoqlanuvchi, bir kengayib, bir torayuvchi bo`shliqlardan iborat 
bo`ladi. Karst g`orlarining bunday g`orayib shakllari karstlanuvchi jinslardagi 
darzliklar tizimi va karstlanuvchi jinslar tarkibining o`zgaruvchanligi bilan bog`liq. 
Yirik g`orlarning tubida yer osti ko`llari, soylari mavjud bo`lib, ular nafaqat 
tog` jinslarini eritadi, balki yuvadi ham (eroziya). Ba`zan g`orlarning usti qulab 
tushib, karst voronkalari vujudga keladi. 
SHunday qilib, erusti va erosti karst jarayonlari o`zaro bog`liq bo`ladi. 
Kuchli karstlashgan rayonlarda ko`p qavatli g`orlar rivojlangan. Karst 
g`orlarining bunday qavatliligi grunt suvlari sathining o`zgarishi bilan bog`liq. 
Eroziya bazisining pasayishi grunt suvlari sathining pasayishi bilan birga kechadi 
va bu g`orning yangi qavati shakllanishiga olib keladi. 
Karst g`orlari dunyoning ko`plab mamlakatlarida uchraydi. Ular AQSH dagi 
Kentukki platosini tashkil etuvchi g`ovakli ohaktoshlarda keng tarqalgan. Bu 
erdagi eng yirik Mamont g`ori besh qavatli bo`lib, umumiy uzunligi 300 km va 
asosiy zalining balandligi 30 m gacha boradi.
Karst g`orlarining eng chiroylisi Vengriyaning shimolida joylashgan 
Agtelek hisoblanadi. U uch qavatli tuzilishga ega bo`lib, umumiy uzunligi 23 km 
ni tashkil etadi. Kengligi 60m, balandligi 40 m gacha boradi. G`orning tubida soy 

---

oqadi, ba`zi joylarida erosti ko`llari hosil bo`lgan. G`or shiftida stalaktitlar keng 
rivojlangan (143-rasm). Stalaktitlar pastdan ularga qarama-qarshi o`suvchi 
stalagmitlar bilan qo`shilib ketib, ko`p qirrali va g`aroyib shakldagi ustunlarni 
tashkil etgan (144-rasm). G`or devorlari silliq yuzali oqmalar bilan qoplangan. 
G`orning 55 x 43 m li keng joyida konsert zali tashkil etilgan. Zalning salqin toza 
havosi, ajoyib akustikasi, tiniq suvli ko`li, devorlaridagi koshinkor kristallar uni 
turistlar uchun ajoyib orogomgahga aylantirgan.
Yer osti suvlarining faoliyati ikkita omil bilan belgilanadi. Ulardan birinchisi 
suffoziya bo`lib, ostki jinslardan gil zarralarining yuvilib ketishi va grunt 
mustahkamligining keskin pasayishi bilan bog`liq. Ikkinchisi esa erosti suvlarining 
gidrodinamik bosimi bilan bog`liq. Tuproqqa shimilgan erosti suvlari gil jinslarini 
ko`pchitib, ular orasidagi ishqalish kuchini keskin kamaytiradi. Natijada ularning 
ustidagi jins massalari yog`langan yuzadagidek past qiyalikda ham oson surilib ketadi. 
Bu jarayonlar tufayli ko`chkilar rivojlanadi. 
G`or ichidagi stalaktitlar, stalagmitlar va ustunlarni hamda uning devoridagi 
oqmalarni hosil qilgan mineral zargarlikda oniks deb ataluvchi aragonit 
kristallaridan tarkib topgan. 
Tog`li, tog`oldi, daryo bo`ylari zonalarida yashaydigan aholi va xalq 
xo`jaligi ob`ektlariga katta xavf tug`diradigan tabiiy ofatlardan biri ko`chkilardir. 
Yirik ko`chkilarning aksariyat qismi zilziladan so`ng yoki zilzila paytida 
hosil bo`ladi. 
Markaziy Osiyodagi yer ko`chishi shakli va ko`lami bilan ajralib turadi. Ular 
lyoss qatlamlarida tarqalgan bo`lib, yer ostiga shimilayotgan atmosfera yog`inlari 
ma`lum chuqurlikkacha borib, suv o`tkazmaydigan qatlamga etgach yonbag`ir 
bo`ylab oqadi. Hosil bo`lgan yuzaga siljish yuzasi deyiladi. Siljish yuzasi ustida 
turgan yer massasiga gravitatsiya kuchi ta`sir qilishi oqibatida yonbag`irda tik qoya 
hosil qilib uzilish paydo bo`ladi va uzilgan bo`lak pastga siljiy boshlaydi. 
Harakatdagi jinslarning hajmi bir necha o`n mln. m
3
largacha boradi. 
Yer ko`chishi yonbag`irning qiyaligiga, tog` jinsi tarkibiga, atmosfera 
yog`inlari miqdoriga bog`liq holda rivojlanadi. Yonbag`ir qiyaligi qanchalik nishab 
bo`lsa, ko`chkining tezligi shunchalik katta bo`ladi. Ko`p holatlarda ko`chki 
ekzogen jarayonlardan sel, jarlanish, cho`kish hodisalari bilan uyg`unlashib ketadi. 
Tarixiy manbalarga nazar tashlasak, hududimizda XX asrning 60-
yillarigacha bu jarayon tabiiy omil natijasida rivojlanib borganligini ko`ramiz. 60-
yillarning oxiriga kelib tog`li va tog`oldi vodiylarida yer ko`chishi keskin ortib 
borgan. Bunga asosiy sabab gidrometeorologik sharoitning murakkablashuvi, 
atmosfera yog`inlarining haddan ziyod bo`lishi, qadimdan lalmikor erlar 
hisoblangan tog`oldi zonalarida xo`jalik faoliyatining kengaytirilishidir. Tog`oldi 
adirliklarida ko`ndalangiga texnik ishlov berilishi natijasida yonbag`irning 
eroziyaga bardoshliligi pasayib ketadi va bu xol avval mahalliy, kichik-kichik, 
so`ng yirik ko`chkilar paydo bo`lishiga olib keladi. Ayniqsa, bunday joylar aholi 
yashaydigan qishloqlarga yaqin bo`lsa, juda katta xavf tug`diradi. 
Yer ko`chishi osuda turmush tarziga xavf solishi, ayniqsa qishloq xo`jalik 
iste`molida bo`lgan maydonlarga katta zarar etkazishi oqibatida ko`pgina iqtisodiy 

---

qiyinchilikni yuzaga keltiradi. SHuning uchun ularning paydo bo`lishi, tarqalish 
maydonlari maxsus dasturlar asosida o`rganib chiqilib, kerakli xaritalar 
tuzilmokda. 
Markaziy Osiyo hududlarida tarqalgan ko`chkilar iqlim sharoiti bilan uzviy 
bog`liq. Masalan, 1954, 1958, 1969, 1978, 1989 va 1998 yillarda atmosfera 
yog`inlari me`yordan yuqori bo`lgani uchun ko`chki jarayonlari ham ko`p bo`lgan.
Respublikamizda ko`chki jarayonlari Surxondaryo, Qashqadaryo, Toshkent, 
Farg`ona, Samarqand va Namangan viloyatlari hududlarida eng ko`p tarqalgan. 
Ko`chkilarning faollashuv xususiyatini keyingi 40 yil ichida tahlil qilish 
ularning ko`payganligini ko`rsatadi. 1962 yildan 1970 yilgacha (ikki mingdan 
ortiq) va 1991 yildan 1999 yilgacha (uch mingdan ortiq) ko`chkilar sodir bo`lgan. 
Bu davrlarda atmosfera yog`inlari juda ko`p bo`lganligi ham qayd etilgan. O`tgan 
asrning oxirgi o`n yilligi ko`chki jarayonining juda faollashgan yili hisoblanadi. 
Ko`chkilar tufayli xalq xo`jaligi ob`ektlariga ham jiddiy zarar etkazadi. 
Bunda sanoat inshootlari, temir yo`l plotnalari ham ishdan chiqishi mumkin(147-
rasm). 
Yer osti suvlari geologik ishining yana bir ekzotik turi bo`lib balchiq 
vulkanizm hisoblanadi. Balchiq vulkanizm - bu yer qa`ridan ma`lum kanallar 
bo`ylab davriy ravishda gaz, suv va balchiqning otilib chiqishidir. Balchiq 
vulkanlarning hosil bo`lishi uchun yer po`stida suv, ko`p miqdorda gaz, gilli 
jinslarning keng tarqalganligi va bu materiallarning davriy ravishda yer yuzasiga 
otilib chiqishi uchun anomal bosim va er yoriqlari bo`lishi lozim. Omillarning 
bunday uyg`unligi asosan neft va gaz konlari rivojlangan viloyatlarda kuzatiladi va 
ushbu hududning neftegazliligining bevosita belgisi hisoblanadi (qarang: 
Vulkanizm). 
Yer osti suvlari buzish ishlaridan tashqari materiallarni tashiydi va yotqizadi. 
Tashilish asosan kimyoviy shaklda, ya`ni chin va kolloid eritmalar tariqasida 
amalga oshiriladi. 
Eritmalardan cho`kindi hosil bo`lishi ularda modda konsentratsiyasining 
oshishi, harorati va filtratsiyasining pasayishi va boshqa sabablar orqali ro`y 
berishi mumkin.