11- amaliy mashg‘ulot. O‘lchov vositalarini kalibrlash Tashkiliy qism

---

11- Amaliy mashg‘ulot.
O‘lchov vositalarini kalibrlash 
 
1. Tashkiliy qism 
Ishning maqsadi:
Talabalarnikalibrlash tushunchasi bilan tanishtirish. Kalibrlashni o‘tkazish 
usullarini to‘g‘risida olgan nazariy bilimlarni amaliy tarzda mustaxkamlash. TT220 
rusumli qalinliklarni o‘lchash vositasini kalibrlash. 
Kerakli qurilma va materiallar: 
- TT220 rusumli qalinliklarni o‘lchash vositasi 
- n qalinlikdagi usti qoplangan namuna 
- kompyuter qurilmasi; 
- o‘quv kurollari. 
2. Nazariy qism 
O‘lchov vositalarini kalibrlash – metrologik jixatlarni xaqiqiy qiymatlarini va 
o‘lchov birliklarining qo‘llashga yaroqliligini aniqlash hamda tasdiqlash maqsadida 
kalibrlash labaratoriyasi bajaradigan operatsiyalar majmui. 
Kalibrlash ikkita funksiyani bajaradi: o‘lchov vositalarini (O‘V) metroligik 
xarakteristikalarini haqiyqiy qiymatini aniqlash va tasdiqlash o‘chlov vositalarini 
qo‘llanishga yaroqliligini tasdiqlash va aniqlash. 
Amaliyotda o‘lchashlar masalasini xal qilishda, kalibrlash faoliyatini o‘chlov 
vositalarini ishga yaroqliligini tekshirishni o‘z ichiga oladi.Xususan faqatgina 
o‘lchanayotgan kattalikning xaqiyqiy qiymatini emas balki, belgilangan darajadagi 
o‘rganayotgan o‘lchamlardagi kattaliklarni mavjudliklarini aniqlashdir.2.1TT – 220 
rusumli, qoplamalarni qalinligini o‘lchash asbobini tuzilishi va qo‘llanilishi. 
TT – 220 miniatyur o‘chlov pribori bo‘lib, magnitlangan metal asoslarga 
magnitlashmagan qoplamalarni qalinligini tez, aniq va beziyon o‘lchash uchun 
mo‘ljallangan. U orqali maxsulotlarni tekshirishidi kimyo sanoatida, metallga ishlov 
berishda va ishlab chiqarishni nazorat qilishda keng foydalansa bo‘ladi. O‘zining 
kichik o‘lchallari va priborga joylashtirilgan uzatkichni xisobga olib ko‘proq texnika 
soxalarida foydalanadi.
Asosini temir, po‘lat, zanglamas po‘latlarga berilgan nomagnit qoplamalar 
(aluminiy, xrom, emal, kauchuk, lak bo‘yoqlar) qalinligini o‘lchashda magnit 
zanjirida masofani o‘lchash usuli qo‘llaniladi. 
Asosiy ishlash tartibi: Qurilmaning signal uzatgichi metall jismga berilgan 
qoplamaga zich xolda jipslashtiriladi, shu xolatda u yopiq magnit zanjirini xosil 
qiladi, nomagnit bo‘lgan qoplama jismga berilgan qoplamaning yupqa yoki 
qalinligiga qarab magnit qarshiligining o‘zgarishiga qarab xisoblanish (qarshilik 
signalini boshqa signalga o‘zgarishi) yo‘li bilan qoplama qalinligi aniqlanadi.
TT – 220 qurilmasi (pribor) nimalardan tashqil topganliga 1- rasmda 
ko‘rsatilgan :
1-signal uzatgichi;
2-suyuq kristallik indiqator;
3-«yuqori» tugmachasi;

---

4- «past» tugmachasi;
5-REJIM tugmachasi;
6-yoqish/o‘chirish (ON/S) tugmachasi;
7-zaryad qurilmasini ulanishini;
8-Printer ulanishini;
9-qurilmaning korpusi. 
1-rasm. 
O‘lchashlarda tez –tez qullanilib turadigan kalibrlashni 2ta usuli mavjud: nol 
nuqtani kalibrlash va 2ta tuqta bo‘yicha kalibrlash. 
1. Nol no‘qta kalibrlash. 
a) Jiimning asosida bitta o‘lchash o‘tkazing displey «XXmkm»ni ko‘rsatadi;
b) ON/S tugmachani bosing, displey <0,00 mkm>ni ko‘rsatadi, nol nuqtani 
kalibrlash tugadi; 
v) Nol nuqtani aniq kalibrlash uchun «a» va «b» bandda bajarilgan usullarni 
takroran bajarish kerak.
Takroran bajarisi davomiyligi, kachonki asosida o‘lchangan kattalik 1 mkm 
dan kam bo‘lgancha. Bu o‘lchashlarni aniqligini oshiradi. Nol nuqtani kalibrlashdan 
so‘ng, o‘lchov ishlarga kirishish mumkin. 
2. 2ta no‘qtali kalibrlash
a) Oldin nol nuqtani kalibrlang (yuqorida bajarilgan ishlar) ;
b) O‘tkazilishi kerak bo‘lgan jismga (konstraksiya) berilgan qoplama
qalinligiga yaqin bo‘lgan qoplamalik etalon material (metall listi) da birlanchi 
o‘lchov o‘tkaziladi. Displey «XXMKM»ni ko‘rsatadi;
v) Etalon materialni (metall list) nominal kattaligining ko‘rsatkichlariga 
moslashtirish uchun d yoki t tugmachalardan foydalaning. Shunday qilib kalibrlash 
yakunlandi va o‘lchovlarni boshlash mumkin.
Kalibrlash uchun d va t tugmachalardan foydalanish shart. Displeydagi 
ko‘rsatkich , etalon materialning nominal kattaligi bilan bir xil bo‘lsa ham d yoki t 
tugmachani bir marta bosing. Tasodifiy xatoliklarni kamaytirish va kalibrlashni 
aniqligini oshirishi maqsadida , yuqoridagi «a» va «b» bandlardagi usunlarni 
qaytarish maqsadga muvofiddir. 
3. Bazali kalibrlash. 
Quydagi xolatlarda bazali kalibrlash zarurdur: 
Signal uzatkichining chekka qismini yemilishida; 

---

Signal uzatkichini ta’miridan so‘ng; maxsus uchun qo‘llanilganda. Agaryo‘l 
qo‘yilishi mumkin bo‘lgan og‘ishish ko‘rinarli darajada oshsa, bunday xolda signal 
o‘zatkichining xolatlari takroran kalibrlanadi va bu asosiy kalibrlash deb ataladi . 
Signal uzatkichini qayta kalibrlash, oltita standart kattalik kiritish, yo‘li bilan 
bajarilishi mumkin (bitta nol kattalik va beshta qalinlik kattaligi). 
Bazali kalibrlash quyidagicha amalga oshiriladi: 
a) Asbob yoqilgunga qadar t tugmachani qo‘yvormasdan bosib turgan xolda 
ON/S tugmachani bosing. Asbob tovishli signal bilan bir paytda bazali kalibrlash 
xolatiga kiradi va displeyda V – Calibrate yozuvchi ko‘rinadi. 
b) Oldin nol nuqtani kalibrlang (nol nuqtani kalibrlashga qarang) kalibrlash 
aniqroq darajada bo‘lishni va o‘rtacha kattalikni olish uchun bu jarayonni 
(protsessni) ko‘p marta qaytaring
v) Qoplamani qalinligini o‘sish tartibiga binoan 5 marta kalibrlash o‘tkazish 
uchun etalon material (metall list) dan foydalaning («a» va «b» bandidagi ikki 
nuqtali kalibrlash ) .Tartib bo‘yicha olingan kattalik, oldingi olingan kattalikdan N 
martayuqori bo‘lishi shart. Ideal (asl) farq 2 karra bo‘lgani yaxshi, ya’ni : 
50,100,200,400,800 mkm. Maksimal kattalik, signal uzatkichining maksimal 
o‘lchash diapazonliga yaqin lekin yuqori bo‘lmasligi kerak : 
g) 6ta kattalik chiqarilgandan so‘ng nol nuqta va xotirada zaxiralangan yangi 
kalibrlangan kattaliklar birgaligida, asbob avtomatik tarzda asbob yana ishga 
tushirilganda, u kalibrlangan kattaliklarga moslashgan xolda ishlaydi.