11-mavzu. Inflyaciya

Islep shıǵarıw menen baylanıslı (usınıs) inflyaciya. Bul inflyaciyanń sebepleri tómendegiler bolıwı múmkin:
a) hár túrlı processler hám strukturalıq ózgerisler sebepli miynet ońimdarlıǵınıń tómenlewi nátiyjesinde ónim óndiriske ketken ǵárejetleri asadı. Ulıwma, xalıq xojalıǵı boyınsha islep shıǵarıw kólemi, sonıń menen birge, tovarlar boyınsha usınıs qisqaradı hám tovarlar bahası asadı. Kárxanalardıń payda kólemi qısqaradı.
b) hár túrlı jańa xızmet túrleri payda boladı, kem miynet ónimliliginde joqarı mıynet haqı alıwǵa múmkinshilik tuwıladı. Nátiyjede tovar hám xızmetlerge bolǵan baha asıp baradı.
v) xalıqtı sociallıq tárepten qorǵaw maqsetinde is haqısınıń asıwı, tovarlar bahasınıń asıwına alıp keledi hám taǵı mıynet haqı asadı hám t.b. Bul shınjır bárha dawam qılıw múmkin.
Uzaq waqıt dawamında tovar hám xızmetler bahaları turaqlı bolǵan, rawajlanǵan mámleketlerde inflyaciyanıń orta múddetli kórsetkishi 2 procent átirapında, bul kórsetkish rawajlanıp atırǵan hám bazar ekonomikası qáliplesip atırǵan mámleketler ushın bolsa salıstırǵanda joqarılaw, shama menen 2-6 procent átirapında bolıwı maqul túsetuǵın dep tabılǵan.
Búgingi kúnde hár qanday dárejedegi inflyaciya unamsız tárepke iye degen pikir xalıqta bar bolıp, tiykarınan alǵanda inflyaciyanıń hár qanday dárejesi de ekonomika ushın zıyanlı emes. Ekonomikalıq ósiw ushın kem procentli turaqlı inflyaciya bul tábiyiy process.
Tómen dárejedegi inflyaciya ekonomikada qosımsha talap jaratılıwı arqalı ekonomikalıq ósiwge túrtki beredi. Inflyaciyanıń ulıwma joq bolıwı bolsa ekonomikanıń ósiw pátin tómenletip jiberiwi múmkin. Kúshli inflyaciya kelesinde joqarı inflyaciyaǵa alıp kelip, ekonomikanı izden shıǵarıwı múmkin. Sol kóz qarastan tómen dárejedegi turaqlı inflyaciya unamlı esaplanadı.
Inflyaciyada tek ǵana usaqlap satıw bahası, bálki kótere baha da asıp baradı. Batıs mámleketlerinde inflyaciyanıń tiykarǵı kórsetkishi etip usaqlap satıw bahalardıń ózgeriwi (asıwı) qabıl etilgen. Eger belgili dáwirde bahalar eki ret artsa, pul da eki ret qádirsizlengen dep esaplanadı. Usaqlap satıw bahalar artıwın esaplaw arnawlı mámleket shólkemleri tárepinen anıqlanatuǵın bahalar indeksine tiykarlanadı. Bahalar indeksin esaplawdıń baslanǵısh tochkası retinde (júz procent dep) bazis jılı alınadı hám bıyılǵı jılda bahalar ózgeriwi, ortasha jıllıq ósiw páti esaplanıwı múmkin.
Bahalar indeksi bul bıyılǵı jıldaǵı tovarlar hám xızmetler bahası jıyındısı, yaǵnıy tovarlar bazar sebeti bahasınıń sol tovar hám xızmetlerdiń bazis jıldaǵı ulıwma bahası, yaǵnıy bazar sebeti bahasına qatnası retinde anıqlanıwı múmkin. Joqarıdaǵı pikirdi tómendegi formula arqalı ańlatpıw múmkin.

Bahalar indeksin esaplawda tutınıw tovarlar bahasınıń indeksi úlken áhmiyetke iye. Bahalar indeksi túrli usıllarda bahalar dárejesin salıstırıwǵa múmkinshilik beredi. Bıyılǵı jıldaǵı bahalar indeksi bazis jıldaǵı bahalar indeksine salıstırǵanda asıwı - inflyaciya - "Bahalar dárejesinıń asıwı" den, bahalar indeksinıń azayıwı -deflyaciya "Bahalar dárejesinıń azayıwı" den derek beredi. Tutınıw tovarlar bahası indeksinen tısqarı bir qansha gruppa tovarları hám xızmetlerı, mısalı: kiyim, ayaq kiyimler, transport, turaq-jay xızmetlerin hám basqalar boyınsha bahalar indekslerin esaplaw múmkin.
Bahalar indeksine tıykarlanıp, inflyaciya pátlerin anıqlaw múmkin. Bunıń ushın ámeldegi jıl bahalar indeksinen bazis dáwir bahalar indeksin chegirip, bazis dáwir bahalar indeksine bólemiz. Mısalı, 2020 jılda tutınıw tovarlardıń baha indeksi 110, 2021 jılda 140 bolsa, 2021 jılda inflyaciya páti tómendegishe anıqlanadı:

Solay eken, 2021 jılda inflyaciyanıń ósiw pátleri shama menen 27,3% ke teń boladı.
Inflyaciyanıń ósiw pátleri tuwrısında sóylegende, onıń rawajlanıwın san tárepten anıqlawdıń basqa jolı da bar. Bul usıl "70 lar qaǵıydası" dep ataladı. Eger hár jıllıq inflyaciya dárejesi belgili bolsa, bahalar eki márte asıwı ushın neshe jıl kerek ekenligin anıqlaw múmkin. Onıń ushın "70" ti hár jılǵı inflyaciya dárejesine bólıw kerek. Mısalı, inflyaciyanıń hár jıllıq dárejesi 5% bolsa, bahalar dárejesi 14 jıldan keyin eki ret asıwı kerek. Eger hár jıllıq inflyaciya dárejesi 20% bolsa, bahalar dárejesi 3 jıldan keyin eki ret asıwı kerek.
Sonı atap ótiw kerek, bul usıl hámme waqıt ta, mısalı, inflyaciyanıń ósiw pátleri joqarı (hár kúni, ayda ózgerip baratuǵın) bolsa, qolaylı esaplanbaydı. "70 lar qaǵıydası" xalıq fondlarınıń, real yamasa milliy ónim kóleminiń eki ret asıwı ushın neshe jıl kerek ekenligin tuwrı anıqlap beriwge múmkinshilik beredi.
Puldıń qádirsizleniw dárejesi túrli mámleketlerde hár túrlı bolıwı múmkin. Inflyaciya dárejesi rawajlanǵan mámleketlerde tómenlew hám tez ótiwi gúzetilse, ekonomikalıq tárepten kem rawajlanǵan mámleketlerde onıń dárejesi joqarı, sozılmalı hám "emlew" de kóbirek waqıt talap etiwi múmkin. Rawajlanǵan mámleketlerde inflyaciyanıń sharayatı hám faktorları hár túrliligın esapqa alıp onı tómendegi gruppalarǵa bolıw múmkin.
Birinshi gruppaǵa rawajlanıp atırǵan Lotin Amerika mámleketleri - Argentina, Braziliya, Peru sıyaqlılar kiredi. Bul mámleketlerde sozılmalı (surunkali) mámleket byudjet deficiti, ekonomikalıq teń salmaqlıqtıń joq ekenligi tiykarǵı hám aylanba aqshalar mánisiniń mudamı indeksaciya etiliwi, milliy valyuta kurstıń sırt el valyutasına salıstırǵanda túsip barıwı pul qárisizleniwinıń faktorları esaplanadı. Bul mámleketlerde sozılmalı byudjet deficitin emissiya jolı menen finanslıq támiynlew nátiyjesinde jıllıq pul qádirsizleniwi bir neshe mıń procentke jetiwi baqlanǵan.
Argentina, Chili sıyaqlı mámleketlerde inflyaciya pul qádirin jep taslawı nátiyjesinde qandayda bir tovardı satıp alıw ushın bir neshe million pul birligi zárúr bolǵan. Bul jaǵday esap-kitaplardı aparıwda, pul aylanısında júdá úlken qıyınshılıq tuwdırgan. Bir neshe ret ótkerilgen denominaciyalar pul qádirsizleniwin toqtatıwǵa tiykar bola almaǵan. Latın Amerikası mámleketlerinde bolǵan inflyaciya dárejesin bahalar indeksinen de kóriw múmkin. Bul mámleketlerde bahalar indeksleri bir neshe sanlardan ibarat bolǵan.
Ekinshi gruppa mámleketleri - Kolumbiya, Ekvador, Venesuela, Iran, Siriya sıyaqlı mámleketlerde de ekonomikalıq teń salmaqlılıqtıń joq ekenligi, finanslıq siyasattaǵı kemshilikler - kemtarlıqtı finanslıq támiynlew, xalıq xojalıǵına kóp kreditler ajıratıw inflyaciyanıń bar bolıwın támiyinlemekte. Bul mámleketlerde inflyaciya kúshli xarakterge iye bolıp, bahalardıń jıllıq ósiwi 30-40% átirapında, geyde odan joqarı boladı. Inflyaciya pátine qaray fondlar, tólemler boyınsha indeksaciya ótkerip barıladı, jumıssızlıq asıp barıp atır.
Úshinshi gruppaǵa Indiya, Indoneziya, Pakistan, Tailand, Filippin sıyaqlı mámleketler kiredi. Bul mámleketlerde sheklengen ekonomikalıq teń salmaqlılıq bar bolıp, eksporttan valyuta túsimi biraz joqarı. Jıllıq inflyaciya páti 5-20% átirapında indeksaciya ótkerilip turıladı.
Tórtinshi gruppa mámleketler - Singapur, Malayziya, Qubla Koreya, Bahrayn, Araviyada - ekonomikalıq teń salmaqlılıqtıń bar ekenligi inflyaciya pátleriniń tómenligin kórsetedi. Bul mámleketlerdegi inflyaciya 2-6% ti quraydı hám bunı súyreliwshi inflyaciya dep ataw múmkin.
Bul mámleketlerde tovarlar hám xızmetler bahası asıwı ústinen qattı qadaǵalaw alıp barıladı. Jumıssızlıq basqa mámleketlerge salıstırǵanda kem, ekonomikası rawajlanǵan bazar sharayatında basqarıladı. Eksport kólemi hám sırt el valyutası túsiminıń joqarılıǵı, inflyaciyanıń aldın alıwda úlken áhmiyetke iye faktor esaplanadı.
Ózbekstandaǵı inflyaciya bul ǵárezsizlik sebepli payda bolǵan inflyaciya emes. Tariyxtan bul inflyaciya burınǵı SSSR de júzege kelgen. Bul inflyaciyanıń ulıwma ekonomikalıq sebebi mámleket basqarıwında ekonomikaǵa salıstırǵanda siyasatqa kóp itibar berilgeninde bolıp tabıladı. Nátiyjede islep shıǵarıw pátleri túsip ketti. Tovar siyrek ushırasatuǵınlıǵı jasırın process bolıp, tovarlardı islep shıǵarıw ushın kóp ǵárejet etilsede (shiyki ónimlerdiń bahası joqarılıǵı sebepli), tovarlar tómen bahada satılǵan.
Parqı mámleket byudjetinen qaplanǵan. 1992 jıldıń basınan erkin bahalarǵa ótiw nátiyjesinde (azıq-awqat hám janar may resurslardan tısqarı) inflyaciya júzege shıqtı hám tez pát penen rawajlanıp ketti. Sol sebepli Ózbekstandaǵı inflyaciya burınǵı SSSR dáwirinde júzege kelgen inflyaciyanıń qaldıǵı bolıp tabıladı jáne onı emlew uzaq waqıt talap etedi. Burınǵı SSSRda, atap aytqanda, Ózbekstanda 90 - jıllardaǵı inflyaciyanıń tiykarǵı sebepleri:
- ekonomikalıq teń salmaqlılıqtıń joq ekenligi, islep shıǵarıw pátleriniń túsip ketiwi;
- ónimler sapasınıń, miynet ońimdarlıǵınıń tómenligi;
- óndiriste ǵárejetler úlesiniń asıp ketiwi, paydasız sarp etiwler, ekonomikalıq principlerge ámel etpeslik hám basqalar esaplanadı.
Bunnan tısqarı, rawajlanǵan bazar sharayatına ótpesten turıp, bahalardıń erkinlesiwi, tovar massası ústinen bir qansha bólimlerdiń jalǵız húkimranlıq ornatıwı, bahalardı qálegenshe basqarıw, kredit, finans siyasatların nadurıs aparıw, ekonomikanıń "dollarlasıwı", "milliy valyuta aymaǵı" nıń jemiriliwi, valyuta túsimleri hám milliy baylıqtıń shetke aǵıp ketiwi hám basqalar inflyaciya processiniń taǵı rawajlanıwına alıp kelgen.
Inflyaciya jámiyettiń rawajlanıwına unamsız tásir kórsetedi.
1. Mámleket ekonomikalıq jaǵdayın krizis halǵa alıp keledi:
- islep shıǵarıw kólemi túsip ketedi hám bahalardıń asıp barıwı islep shıǵarıw kelesheklerine toǵanaq boladı;
- kapitaldıń tiykarǵı bólegi óndiris shıǵarıwdan sawda (aykanıs) tarawına, dáldalshılıq tarawına aǵıp ótedi. Sebebi óndiris shıǵarıwdan kóre, sawda salasındaǵı kapital tezirek hám kóbirek payda keltiredi;
- bahalardıń ózgerip turıwı alıp-satarlıqtı rawajlandıradı, arzan waqtında alıp, qımbat bolǵanda satıw processi, tovar rezervlerin jasırıw processleri háwij aladı;
- kredit beriw processleri sheklengen boladı. Qarız alıwshılar kóbeyedi, qarız beretuǵınlar sanı qisqaradı, sebebi qarız bergen utılıwı múmkin;
- mámlekettiń finans resursları qádirsizlenedi hám t.b.
2. Xalıqtıń kem dáramat alıwshı bóleginiń sociallıq jaǵdayı jamanlasadı. Olardıń real dáramatları azayadı. Nominal paydanıń bahalar ósiwinen túsiwi nátiyjesinde xalıqtıń turmıs dárejesi páseyedi. Ásirese, pensiya, mámleket shólkemlerinen is haqı alıwshılardıń jaǵdayı qıyınlasıwı múmkin. Inflyaciya xalıq fondlarınıń qádirsizleniwine alıp keledi. Inflyaciya xalıq bir qansha qatlamlarınıń (sawda-satıq salasında) bayıwına alıp keledi. Mámleket xalıqtıń dáramatlar dárejesin teńlestiriw maqsetinde dáramat hám salıqlardı indeksaciya etip baradı.