11-Mavzu: Jamoa tushunchasi va uning o’ziga xosliklari

Ekologik tarbiya – tarbiya nazariyasining yangi shakli 

---

Ekologik muammolarning ilmiy, iqtisodiy, texnik, gigiyenik, yuridik, 
estetik, pedagogik kabi yo'nalishlari mavjud. Bu yo'nalishlar ichidan pedagogik 
yo'nalish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki ekologik muammolar inson 
faoliyati natijasida kelib chiqadi. 
Pedagogik yo'nalishda ekologik ta'lim va tarbiya berish ko'zda tutiladi.
Ekologik ta'lim deganda o'quvchilarga berilishi lozim bo'lgan tabiat bilan 
inson orasidagi munosabatlarni ifodalovchi bilimlar tizimi tushuniladi.
Ekologik tarbiya esa insonning atrof-muhitga nisbatan munosabatini 
tarbiyalashdir. 
Ekologik ta'lim-tarbiya umumiy ta'lim-tarbiyaning yangi shakli va tarkibiy 
qismi bo'lib, maktabda barcha fanlarni o'qitishda amalga oshirilishi ko'zda 
tutiladi. Ekologik ta'lim-tarbiyadan bosh maqsad ham yosh avlodga atrof-muhit 
va uning muammolariga ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir. 
Ekologik tarbiyalash jarayonida yoshlarni yashab turgan tabiatimiz 
boyliklarini tejab-tergashga, uni muhofaza qilishga o'rgata boriladi. Atoqli 
pedagog V.A.Suxomlinskiy «Bolalarga jonim fido» asarida «Men bolalar 
«Alifbe» ni ochib, birinchi so'zini xijjalab o'qishlariga qadar avval dunyodagi 
eng ajoyib kitob-tabiat kitobini mutolaa etishlarini istardim» deb 
ta'kidlaganidek, bu boradagi barcha ishlarni bolaning kichiklagidanoq boshlash 
maqsadga muvofiqdir.
Ekologik tarbiyada o'quvchilarni o'z maktabini; yashaydigan muhiti-shahar 
va qishloq ko'chalarini ko'kalamzorlashtirish, mevalli va manzarali daraxt 
ko'chatlari ekish, xiyobonlarni, suv havzalarini ozoda saqlash, uy hayvonlariga 
qarash kabi ishlarda kuchi еtgancha qatnashishga jalb etish katta ahamiyatga 
ega.
Ekologik savodxonlik va madaniyat, avvalo, oiladan boshlanadi. ekologik 
duyonqarashni shakllantirishning negizi oiladagi tarbiyaga bevosita bog'liqdir. 
Agar bu masala oilada to'g'ri yo'lga qo'yilmagan bo'lsa, uni maktablarda, 
keyingi ta'lim bosqichlarida hamda mehnat jarayonlarida qaror toptirish qiyin 
bo'ladi.
Ajdodlarimiz bola tarbiyasi masalasiga alohida e'tibor bilan qaraganlar va bu 
borada ibratli an'analarni vujudga keltirganlar. Bolalar go'daklik chog'laridanoq 
ahloqiy va mehnat tarbiyasini oilada boshlaganlar. Ularda mehnatga muhabbat, 
atrof-muhitga hurmat, obodonchilik va ko'kalamzorlashtirish xissi sabot bilan 
singdirilgan. Masalan, atrofni ifloslantirmaslik uchun axlatlarni alohida 
chuqurchalarga tashlash; xojatxonalarni ariiq, soy, buloq suvlaridan uzoqroq 
joyda kovlash; yong'in chiqmasligi chorasini ko'rish; turli ehtiyojlar uchun 
yashnab turgan daraxtda emas, balki ko'rib qolganlaridan foydalanish; 
nihollarni sindirib, payxon qilmaslik; qushlarni uyasini buzmaslik kabi xatti-
harakatlar shakllantirilgan. Oila davrasida farzandlarga «Suvga tuflama, uini 
iflos qilma, Chunki barcha jonivorlar uni ichib baxra oladi", "Gullab turgan 
mevali daraxtning shoxini sindirma, u meva beradi, uni o'zing iste'mol 
qilasan", "Pishib еtilmagan uzumni uzma, agar uzsang katta gunoh ish 
bo'ladi, Chunki unda ahli mo'minning nasibasi bor" deb pandu-
nasixatlar qilganlar. 

---

Islomdan avval zardushtiylik dinida tabiatni, xususan, suvni iflos yoki isrof 
qilgan kishi 400 darraga maxkum etilgan. Suvga hurmat islom 
dinimizda ham saqlanib qolgan. Mana shu hurmat ta'sirida xalqda ko'plab 
maqollar, rivoyatlar, ibratli hikoyatlar, ertaklar vujudga kelgan. 
Ekologik ta'lim va tarbiyalash tizimi bolalar bog'chalarida, umumiy 
ta'lim maktablarida, keyingi ta'lim bosqichlarlda hamda mehnat 
jamoalarida davom ettiriladi. Bu o'rinda hayotiy misollar orqali hozirgi 
paytda oilalarda ekologik savodxonlikning pastliligi uqtiriladi. Masalan, 
hozir ko'plab odamlar mollarini ekinzorlarda, bog'larda xatto mevali va 
manzarali daraxtlarga bog'lab boqadigan bo'lib qolishmoqda. Axir 
o'tmishda xalqimiz qaramog'idagi hayvonlariga maxsus podachi saqlagan-
ku. Buning ustiga hozirgidek hayvonlarni duch kelgan еrda emas, alohida 
ajratib qo'yilgan yaylovlarda o'tlatgan yoki oilaviy dam olishga 
chiqilganda o't-o'lanlar payxon qilinmagan, qir-adirlarda shisha siniqlari, 
ovqat qoldiqlari tashlab ketilmagan. Daraxtlarga, o'simliklar olamiga, 
hayvonlarga zarar keltirilmagan. Ma'lumki, inson aqli uning umumiy 
rivojlanishning dastlabki 3-4 yilida 50 foizni, 4-8 yilida 30 foizini, 8-17 yilda 
esa 20 foizni tashqil qiladi. Shuni hisobga olib, ekologik ta'lim-tarbiyani; 
asosan, bog'cha va maktablarda amalga oshirish zarur. 
Bog'cha bolalarida avval ekologik ta'lim tushunchalari shakllantiriladi. 1-5 
sinflarda esa, asosan, tabiatshunoslik darslarida o'qituvchilarga ekologik 
ta'lim-tarbiya beriladi. 
O'lkamizming tabiiy o'simliklar dunyosi, ularning foydasi, bu boyliklarni 
muhofaza qilish kerakligi haqidagi masalalar bilan yoshlarni maktab